<p>Statistički jezički model, u teoriji, predstavlja raspodelu verovatnoća nad skupom svih mogućih sekvenci reči nekog jezika. U praksi, to je mehanizam kojim se estimiraju verovatnoće sekvenci, koje su od interesa. Matematički aparat vezan za modele jezika je uglavnom nezavisan od jezika. Međutim, kvalitet obučenih modela ne zavisi samo od algoritama obuke, već prvenstveno od količine i kvaliteta podataka koji su na raspolaganju za obuku. Za jezike sa kompleksnom morfologijom, kao &scaron;to je srpski, tekstualni korpus za obuku modela mora biti daleko obimniji od korpusa koji bi se koristio kod nekog od jezika sa relativno jednostavnom morfologijom, poput engleskog. Ovo istraživanje obuhvata razvoj jezičkih modela za srpski jezik, počev&scaron;i od prikupljanja i inicijalne obrade tekstualnih sadržaja, preko adaptacije algoritama i razvoja metoda za re&scaron;avanje problema nedovoljne količine podataka za obuku, pa do prilagođavanja i primene modela u različitim tehnologijama, kao &scaron;to su sinteza govora na osnovu teksta, automatsko prepoznavanje govora, automatska detekcija i korekcija gramatičkih i semantičkih gre&scaron;aka u tekstovima, a postavljaju se i osnove za primenu jezičkih modela u automatskoj klasifikaciji dokumenata i drugim tehnologijama. Jezgro razvoja jezičkih modela za srpski predstavlja definisanje morfolo&scaron;kih klasa reči na osnovu informacija koje su sadržane u morfolo&scaron;kom rečniku, koji je nastao kao rezultat jednog od ranijih istraživanja.</p> / <p>A statistical language model, in theory, represents a probability distribution over sequences of words of a language. In practice, it is a tool for estimating probabilities of word sequences of interest. Mathematical basis related to language models is mostly language independent. However, the quality of trained models depends not only on training algorithms, but on the amount and quality of available training data as well. For languages with complex morphology, such as Serbian, textual corpora for training language models need to be significantly larger than the corpora needed for training language models for languages with relatively simple morphology, such as English. This research represents the entire process of developing language models for Serbian, starting with collecting and preprocessing of textual contents, extending to adaptation of algorithms and development of methods for addressing the problem of insufficient training data, and finally to adaptation and application of the models in different technologies, such as text-to-speech synthesis, automatic speech recognition, automatic detection and correction of grammar and semantic errors in texts, and determining basics for the application of the models in automatic document classification and other tasks. The core of the development of language models for Serbian is defining morphologic classes of words, based on the information contained within the morphologic dictionary of Serbian, which was one of the results of a previous research.</p>

<p>Predložena je multiveličinska obrada kojom je moguće objediniti pojačanje<br />vidljivosti detalja kao i poboljšanje kontrasta radiografskih snimaka, kojim<br />se uspostavlja ravnoteža između kontrasta slabo i jasno vidljivih struktura.<br />Pored toga, obradom je obuhvaćeno i smanjenje globalnog kontrasta, čime je<br />moguće dodatno naglasiti lokalne strukture. Drugim rečima, predložena je<br />multiveličinska obrada koja integriše sve korake poboljšanja vidljivosti<br />anatomskih struktura. Predložena obrada razmotrena je u okviru razvijenog<br />algoritamskog okvira koji sadrži korake obrade radiografskih snimaka koji su<br />potrebni da bi se sirov signal, dobijen od strane detektora zračenja, obradio<br />i time pripremio za prikazivanje lekarima. Svaki od koraka obrade je<br />analiziran i predložena su originalna rešenja, kao i poboljšanja postojećih<br />pristupa. Evaluacijom je pokazano se integrisanom obradom postižu rezultati<br />koji prevazilaze one koji se dobijaju savremenom vrhunskom obradom, kao i da je<br />celokupni proces obrade moguće kontrolisati sa samo dva operativna<br />parametra. Da bi se upotpunila sveobuhvatna analiza procesa obrade<br />radiografskih snimaka, u disertaciji je razmotreno i uklanjanje artefakata<br />nastalih obradom, kao i mogućnost ubrzanja obrade radiografskih snimaka. Za<br />oba problema su ponuđena originalna rešenja čija je efikasnost<br />eksperimentalno potvrđena.</p> / <p>The thesis focuses on digital radiography image processing. Multi-scale processing is<br />proposed, which unifies detail visibility enhancement, local contrast enhancement and<br />global contrast reduction, thus enabling additional amplification of local structures. In<br />other words, the proposed multi-scale image processing integrates all steps of<br />anatomical structures visibility enhancement. For the purpose of the proposed<br />anatomical structures visibility enhancement analysis, a processing framework was<br />developed. The framework consists of several stages, used to process the image from<br />its raw form (signal obtained from the radiation detector), to the state where it will be<br />presented to the medical diagnostician. Each stage is analyzed and for each an<br />original solution or an improvement of an existing approach was proposed. Evaluation<br />has shown that integrated processing provides results which surpass state-of-the-art<br />processing methods, and that the entire processing pipeline can be controlled using<br />just two parameters. In order to complete the comprehensive analysis of radiography<br />image processing, processing artifacts removal and radiography image processing<br />acceleration are analyzed in the thesis. Both issues are addressed through original<br />solutions whose efficiency is experimentally confirmed.</p>

<p>Studija REKCIJA GLAGOLA U GRČKOM I SRPSKOM JEZIKU sa gramatičkim rečnikom nastala je iz potrebe da se uporedi rekcija glagola u ovim jezicima i zatim predstavi u prvom takvom rekcijskom rečniku. Smatramo da je veoma bitna izrada rečnika glagolske rekcije za jezike koji su flektivni, tj. imaju razvijenu deklinaciju i složene paradigmatske odnose, jer će on biti od velike pomoći strancima pri usvajanju jezika. Upravo ta leksikografska i gramatička obrada rekcijskih odnosa u glagolskim frazama omogućiće strancu da bolje savlada važeća sintaksička i leksičkosemantička pravila jezika koji uči. Isto tako i izvorni govornik mora biti potpuno upoznat sa morfosintaksičkim pravilima udruživanja reči u svom jeziku, tačnije sa aktuelnom rekcijom maternjeg jezika. Budući da je rekcija grčkih i srpskih glagola nedovoljno istražena oblast i da nedostaju kontrastivne studije ova dva jezika, neophodni su istraživački poduhvati sa takvom tematskom i metodičkom orijentacijom. Dodajmo tome da mnogi rezultati dosada&scaron;njih istraživanja nisu mogli biti &scaron;ire prihvaćeni, jer nisu objavljivani u zasebnim knjigama ili specifičnim priručnicima, već u periodičnim publikacijama. Stoga ovakva analiza sa konfrotacionog aspekta, predstavlja doprinos proučavanju rekcije u oba jeziku, tačnije detaljnom sagledavanju rekcijskih sposobnosti glagolskih reči savremenog grčkog i srpskog jezika. Tu su izložena morfosintaksička pravila koja se tiču udruživanja glagola ne samo sa imenskim padežnim dopunama već i sa drugim tipovima dopuna. Analiza i razvrstavanje rekcijskih modela urađeni su na osnovu korpusa sačinjeno od primera sa vi&scaron;e od 650 grčkih glagola, za koje su dati odgovarajući ekvivalenti u srpskom jeziku.<br />Rad se sastoji iz pet većih autonomnih celina. U prvom poglavlju (Uvodna razmatranja) određuje se osnovni okvir ovog istraživanja sa predmetom, ciljevima, tumačenjem teorijsko-metodolo&scaron;kog pristupa i opisom korpusa (rekcijskih rečnika i priručnika savremenog grčkog i srpskog jezika).<br />U drugom poglavlju (Pregled literature) dat je osvrt na relevantnu stranu literaturu vezanu za glagolski rod i dijatezu, valentnost predikata konfrontiranih jezika, rekciju glagola, kao i za druga gramatička učenja o udruživanju glagola sa dopunama. Tu se prezentuju op&scaron;teprihvaćeni zaključci o poliedarskom fenomenu rekcije i dopunama.<br />Treće poglavlje (Uporedna analiza rekcije grčkih i srpskih glagola) bavi se paralelnim izražavanjem i značenjem dopuna u obama jezicima, daju se rekcijski modeli i vr&scaron;i se njihova analiza. Zatim se analitičko razvrstavanje glagola sprovodi u skladu sa njihovim značenjskim potencijalom; na kraju sledi prezentiranje primećenih tendencija vezanih za upotrebu dopuna i ukazivanje na didaktičke i metodičke aspekte ovog rada.<br />U četvrtom poglavlju (Zaključna razmatranja) izvode se zaključci na osnovu rezultata istraživanja, postavljenih principa i teorijskih razmatranja o sistematskom formalizovanju sintaksičkih odnosa, ali i unutarrečeničnih konstituenata.<br />Zasebnu celinu u radu, odnosno peto poglavlje (naslovljeno Rekcijski rečnik), čini rečnička obrada rekcije grčkog i srpskog jezika. Najpre u glavnim crtama se ilustruje struktura obrađenih glagolskih lema, a onda se određuju najučestalija značenja, daju ekvivalentni primere na srpskom jeziku, doslovne i opisne prevode glagolskih leksema u odgovarajućem kontekstu. Ovo je prvi takav rečnik glagola za grčki jezik.</p>

<p>Predmet istraživanja ove doktorske disertacije je problem<br />interpolacije slike. Glavni fokus disertacije je interpolacija slike<br />uz očuvanje prirodnosti teksture i očuvanje ivica (oštrine)<br />interpolirane slike. Dodatni izazov je da algoritam za interpolaciju<br />slike bude pogodan za primenu u uređajima sa ograničenim resursima.<br />Kvalitet rešenja se ocenjuje poređenjem sa algoritmima poznatim u<br />dostupnoj literaturi korišćenjem odgovarajućih metrika.</p> / <p>This PhD dissertation addresses the problem of image interpolation. The main<br />focus of the dissertation is image interpolation algorithm which preserves<br />edges and keeps a natural texture of interpolated images. Additional challenge<br />for image interpolation algorithm is to be suitable for application on resourcelimited<br />platforms. The quality of the proposed solution is benchmarked against<br />known image interpolation algorithms using appropriate metrics.</p>

<p>U regionu severnog Banata se uglavnom primenjuje<br />konvencionalni način obrade zemlji&scaron;ta, zasnovan na obradi<br />plugom, kao primarna obrada koji je spor, skup i zahteva veliki<br />utro&scaron;ak rada i goriva. Takva obrada je sa ekolo&scaron;kog stanovi&scaron;ta<br />nepovoljna i neodrživa. U poslednjih trideset godina, naučna<br />saznanja o obradi zemlji&scaron;ta u svetu se menjaju u pravcu<br />pojednostavljenja obrade i smanjenja prohoda. Savremeni sistemi<br />obrade su u Srbiji nedovoljno istraženi, a cilj ovoga rada je da se<br />optimizuje obrada zemlji&scaron;ta za date uslove. Za potrebe istraživanja<br />je postavljen ogled u trajanju od tri godine (2011/2012, 2012/2013<br />i 2013/2014), pri čemu je uzgajan kukuruz, p&scaron;enica i kukuruz, tim<br />redosledom. Svaka kultura je uzgajana u tri sistema obrade:<br />konvencionalna obrada bazirana na plugu, direktna setva i<br />konzervacijska obrada bazirana na razrivaču, pri čemu je Ďubrenje<br />bilo uniformno. U radu je analiziran uticaj različitih načina obrade<br />na specifični otpor zemlji&scaron;ta, fizičke i hemijske osobine zemlji&scaron;ta i<br />živi svet u zemlji&scaron;tu (brojnost glista). Uspe&scaron;nost poljoprivredne<br />proizvodnje se ogleda kroz ostvareni prinos i utro&scaron;ena sredstva,<br />zbog čega je utvrĎen najprinosniji i ekolo&scaron;ki najprihvatljiviji način<br />obrade zemlji&scaron;ta. Pored navedenog, analiziran je uticaj različitih<br />rasprskivača pri tretiranju useva pesticidima na prisustvo ostataka<br />pecticida u zemlji&scaron;tu</p> / <p>Conventional tillage is the most frequently applied tillage method in the<br />area of northern Banat. It is based on ploughing as the primary tillage<br />operation, which is slow, costly, and requires large expenditure of labour<br />and fuel. Such treatment can be ecologically unfavourable, and it is not<br />sustainable. In the last thirty years, global knowledge about soil tillage<br />has been changing towards simplification and reduced soil tillage.<br />Contemporary tillage systems in Serbia are not studied thoroughly<br />enough, but the goal of this work was to optimize soil tillage for the given<br />conditions. The trial was set up during the period of three years<br />(2011/2012, 2012/2013, and 2013/2014), in which corn, wheat, and corn<br />were cultivated, respectively. Each crop was grown using three tillage<br />systems - conventional tillage based on ploughing, direct seeding, and<br />conservation tillage based on tine cultivator, whereas fertilization was<br />uniform in all the systems. This dissertation analyzes the impact of<br />different tillage on soil resistance, physical and chemical properties of<br />soil, as well as biota in the soil (number of earthworms). Success of<br />agricultural production is reflected in yield and expenses, therefore this<br />dissertation determins the highest yielding and most environmentally<br />friendly system of tillage. In addition, it analyzes the impact of using<br />different kinds of nozzles in treating crops on the pesticide residues in the<br />soil.</p>

<p>U radu je izvršeno eksperimentalno istraživanje procesa obrade struganjem u cilju saznanja o obradivosti termički obrađenog čelika Izvršeno je modeliranje funkcija obradivosti preko izmerenih karakteristika stanja procesa: sila rezanja, hrapavosti obrađene površine, temperature u procesu rezanja i habanja alata. Modeliranje funkcija obradljivosti je izvršeno pomoću faktornog plana eksperimenta, kao i primenom veštačkih neuronskih mreža. Analiziran je uticaj režima rezanja, geometrije alata, vrste materijala alata i habanja alata na pomenute izlazne parametre procesa.</p> / <p>The experimental study of the process of turning is carried out in order to learn about the machinability of thermally treated steel. The modeling of the machinability functions through the measured characteristics of the process state is carried out: the cutting force, the roughness of the machined surface, the temperature in the cutting process and tool wear. The modeling of the machinability functions was done using the experimental factor design, as well as the application of artificial neural networks. Tool geometry, tool material and wear influence on output parameters was analised</p>

<p>Predmet disertacije jeste optimizacija digitalne slike kada<br />ograničenje nije vezano za način reprodukcije već za samog posmatrača,<br />odnosno optimizacija opaženog kvaliteta digitalne slike od strane<br />osoba sa poremećajima viđenja boja. Predloženi model optimizacije<br />slike poboljšava distinkciju boja i opseg boja slike za korisnike sa<br />različitim težinama poremećaja viđenja boja uz očuvanje prirodnosti<br />slike. Metodološki okvir ispitivanja, koji uključuje kvantitativnu<br />analizu računarskih simulacija, analizu eye-tracking podataka i<br />subjektivno ocenjivanje poboljšanja opaženog kvaliteta test slika,<br />daje sistematičnu i pouzdanu verifikaciju efektnosti predloženih<br />metoda adaptacije boja slike.</p> / <p>The subject of the thesis was the digital image optimization when an<br />observer represents the main image reproduction limitation or, in other<br />words, the optimization of the perceived image quality by individuals with<br />colour vision deficiencies. The proposed image optimization model enhances<br />colour distinction and gamut for users with different severities of colourblindness<br />while preserving the image naturalness. The used methodological<br />framework, including a quantitative analysis of computer simulations, an<br />analysis of eye-tracking data and a subjective evaluation of the perceived<br />image quality, provides systematic and reliable effectiveness verification of<br />the proposed colour adaptation methods.</p>

<p>U radu je izvršeno eksperimentalno istraživanje procesa obrade<br />glodanjem u cilju saznanja o obradivosti legure aluminijuma dobijene<br />sa dva različita tipa livenja. Izvršeno je modeliranje funkcija<br />obradivosti preko izmerenih karakteristika stanja procesa: sila<br />rezanja, hrapavosti obrađene površine, temperature u procesu rezanja<br />i faktora sabijanja strugotine. Modeliranje funkcija obradivosti je<br />izvršeno pomoću faktornog plana eksperimenta, kao i primenom<br />veštačkih neuronskih mreža i fazi logike. Optimizacija ulaznih<br />parametara procesa obrade glodanjem sprovedena je pomoću Taguči<br />metode. Proces glodanja simuliran je pomoću metoda konačnih<br />elemenata.</p> / <p>In this work an experimental research of the milling process were performed<br />in order to find out the machinability of aluminum alloys which are obtained<br />with two different types of casting procedure. Modeling of machinability<br />functions is performed through the measured process state characteristics:<br />cutting force, surface roughness, temperature in the cutting zone and chip<br />compression ratio. Modeling of the machinability functions was performed<br />using a full factorial experiment and through the model of artificial neural<br />networks and fuzzy logic. Optimization of process input values in defined<br />models is performed through Taguchi methods. The process of milling is<br />simulated with finite element method.</p>

<p>Proces glodanja tvrdih (kaljenih) čelika, vretenastim loptastim glodalima,<br />najčešće se primenjuje u operacijama završne obrade kompleksnih<br />površina. Modelovanje ovog procesa i optimizacija njegovih parametara su<br />veoma važni, kao pomoć za razumevanje samog procesa tako i za rešavanje<br />praktičnih problema. Za modelovanje izlaznih performansi procesa obrade<br />i nalaženje optimalnih vrednosti ulaznih parametara, korišteno je<br />nekoliko klasičnih i prirodom-inspirisanih metoda. Od klasičnih metoda<br />modelovanja i optimizacije, u radu su primenjene: metodologija odzivne<br />površine-RSM, Taguči metoda i Taguči metoda sa sivom relacionom<br />analizom. Korištene prirodom-inspirisane metode modelovanja i<br />optimizacije su: genetski algoritam&ndash;GA, sivi vuk optimizer&ndash;GWO i<br />nedominantno sortirajući genetski algoritam II&ndash;NSGA II. Dobijeni pouzdani<br />matematički modeli izlaznih performansi procesa obrade i optimalni<br />ulazni parametri obrade, potvrđuju opravdanost primene svih navedenih<br />metoda u procesu glodanja vretenastim loptastim glodalima tvrdih<br />(kaljenih) čelika. Posebno treba izdvojiti rezultate dobijene pomoću metode<br />sivi vuk optimizer&ndash;GWO. Ova prirodom-inspirisana metoda je potpuno nova<br />metoda i do sada nije bilo literaturnih informacija o mogućnostima njene<br />primene u procesima obrade rezanjem.</p> / <p>The ball end milling process of hard (hardened) steel, is usually applied in the<br />finishing operations of machining comlex surfaces. Modeling of this process and<br />optimization of its parameters are very important as an aid to understanding the<br />processes and to solve practical problems. Several classic and nature-inspired<br />methods were used for modeling of the output process performances and finding<br />the optimal values of input parameters. From traditional methods of modeling and<br />optimization Response Surface Methodology-RSM, Taguchi method and Taguchi<br />method with Gray Relational Analysis, and nature-inspired methods of modeling<br />and optimization Genetic Algorithm-GA, Gray Wolf Optimizer-GWO and Nondominant<br />Sorting Genetic Algorithm II- NSGA-II, were applied in the paper. Reliable<br />mathematical models of the output process performances and the optimal input<br />parameters, confirm the validity of the application of these methods in the process<br />of ball end milling hard (hardened) steel. The results obtained by the method of the<br />Gray Wolf Optimizer-GWO should be particulary noted. This nature-inspired<br />method is quite a new method, and so far there was no literature information on<br />the possibilities of its application in the cutting processes.</p>

<p>U doktorskoj disertaciji su prikazani elektronski sistemi razvijeni za<br />obradu signala sa senzora promenjive izlazne impedanse, koji se mogu<br />koristiti za različite vrste senzora. Razvijen je prototip mernog sistema<br />pomoću diskretnih komponenti. Merenja izvedena na ovom prototipu dokazala<br />su da se sa izabranom mernom metodom mogu dobiti zadovoljavajući rezultati<br />merenja. Projektovanjem analognog dela elektronskog sistema u CMOS<br />tehnologiji smanjene su dimenzije i potrošnja elektronskog sistema za obradu<br />signala, a poboljšane su merne karakteristike u odnosu na izvedu u<br />diskretnoj tehnologiji.</p> / <p>In this thesis, an electronic system for signal processing of sensors with variable<br />impedance has been developed. It can be used with different types of sensors. A<br />prototype of electronic system has been developed using discrete components.<br />Measurements made with this prototype have proved that applied measurement<br />method can be used to obtain satisfying measurement results. By designing analog<br />parts of electronic system in CMOS technology, dimensions and power consumption<br />of the electronic system for signal processing and measurement characteristics have<br />been improved, comparing to the prototype developed using discrete components.</p>