<p>Prisustvo organskih zagađujućih supstanci (farmaceutski aktivnih komponenata i prirodnih toksina‐mikotoksina) u uzorcima životne sredine i namirnicama je u porastu kao posledica novih industrijskih procesa i ostalih antropogenih aktivnosti, kao i klimatskih promena. Takođe veliku pažnju javnosti privlače i neorganske zagađujuće supstance kao &scaron;to su te&scaron;ki elementi. S obzirom da zagađujuće supstance imaju negativan uticaj na životnu sredinu i zdravlje ljudi, u svetu se preduzimaju mere u cilju smanjenja stepena izloženosti toksičnim jedinjenjma i posledicama izlaganja. Trenutno, jedan od najvećih izazova, jeste procena rizika povezana sa velikim brojem zagađujućih supstanci u tragovima ili u tzv. ultratragovima, uključujući &ldquo;novo&rdquo; otkrivena zagađujuća jedinjenja, a jedan od osnovnih trendova je razvoj i primena brzih i efikasnih metoda za njihovu analizu u ispitivanim uzorcima na bazi naprednih hromatografskih i spektrometrijskih tehnika.<br />Tehnike bazirane na tečnoj hromatografiji sa različitim masenim analizatorima za<br />kvantifikaciju organskih zagađujućih supstanci kao i metode zasnovane na atomskoj<br />apsorpcijonoj spektrometriji za određivanje ultratragova neorganskih zagađujućih supstanci postale su referentne na međunarodnom nivou. Ovakve napredne spregnute tehnike postale su važne za identifikaciju, kvantifikaciju i praćenje različitih zagađujućih supstanci u uzorcima životne sredine i namirnicama i proceni njihovog &scaron;tetenog uticaja na zdravlje čoveka. S obzirom da su u literaturi retka istraživanja koja se bave razvojem i primenom metoda zasnovanih na naprednim hromatografskim i spektrometrijskim tehnikama i određivanju organskih i neorganskih zagađujućih supstanci u matriksima životne sredine i namirnicama sa prostora zapadnog Balkana, a uzimajući u obzir njihovu važnost, specifični ciljevi disertacije su:<br />&bull; unutra&scaron;nja (&bdquo;inhouse&ldquo;)<br />provera kvaliteta i pouzdanosti postojeće &bdquo;multi‐rezidualne&ldquo;<br />metode zasnovane na UHPLC‐QqLIT‐MS/MS za analizu 81‐e farmaceutski aktivne<br />komponente (PhAC) u otpadnoj, povr&scaron;inskoj, podzemnoj i pijaćoj vodi i po prvi put<br />dobijanje sveobuhvatnih rezultata njihovog prisustva u različitim tipovima vode sa<br />područja Srbije;<br />&bull; unutra&scaron;nja (&bdquo;inhouse&ldquo;) provera kvaliteta i pouzdanosti postojeće &bdquo;multi‐toksin&ldquo;<br />metode za analizu 8 Fusarium mikotoksina u uzorcima ozime p&scaron;enice različitih sorti<br />zasnovane na HPLC‐QqQ‐MS/MS radi određivanja regionalnih razlika između žitnih<br />regiona kao i otpornosti ispitivanih sorti p&scaron;enice na kontaminaciju Fusarium<br />toksinima;<br />&bull; modifikacija postojeće &bdquo;multi‐toksin&ldquo; metode zasnovane na UHPLC‐QqQ‐MS/MS za<br />analizu 11 osnovnih mikotoksina u uzorcima bra&scaron;na i njena unutra&scaron;nja (&bdquo;inhouse&ldquo;)<br />provera kvaliteta i pouzdanosti, kao i provera kroz interlaboratorijsko poređenje,<br />radi dobijanja podataka za procenu &scaron;tetnog uticaja ispitivanih mikotoksina na<br />zdravlje populacije;<br />&bull; razvoj &bdquo;multi‐toksin&ldquo; (vi&scaron;ekomponentne) i &bdquo;multi‐matriks&ldquo; (za vi&scaron;e matriksa) metode<br />bazirane na UHPLC‐QqQ‐MS/MS za analizu 10 mikotoksina u različitim vrstama<br />ko&scaron;tuničavog voća čija provera kvaliteta je zasnovana na intralaboratorijskoj proveri<br />tačnosti i preciznosti dobijenih rezultata;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &bull; primena postojeće analitičke procedure zasnovane na naprednoj tehnici pripreme<br />(mikrotalasnoj digestiji) različitih uzoraka biljnog i životinjskog porekla i provera<br />kvaliteta metode identifikacije i kvantifikacije zasnovane na atomskom apsorpcionom spektrometru sa grafitnom kivetom (GFAAS) radi dobijanja sveobuhavatnih rezultata o prisustvu te&scaron;kih elemenata (arsena, olova i kadmijuma) radi procene izloženosti stanovni&scaron;tva Srbije toksičnim neorganskim elementima.<br />Postignuti rezultati predstavljaju jedinstvene rezultate za područje Srbije dobijene<br />primenom naprednih spregnutih tehnika koje imaju značajnu ulogu u praćenju prisustva većeg broja organskih i neorganskih zagađujućih supstanci u izabranim uzorcima životne sredine i namirnica, (regulisanih postojećim zakonodavstvom) radi procene stepena zagađenosti ili u slučaju jedinjenja koja nisu regulisana zakonodavstvom radi sticanja novih saznanja o njihovom prisustvu i proceni mogućeg negativnog uticaja na životnu sredinu i zdravlje populacije.</p> / <p>The presence of organic pollutants in environmental samples and food (pharmaceutically active components and natural toxins‐mycotoxins) is increased as a result of new industrial processes and other anthropogenic activities, as well as climate change. Similarly heavy elements as inorganic pollutants have attracted worldwide attention. Since, these pollutants have negative impact on environment and human health, extremely efforts are undertaken in the world to reduce the level of exposure to these pollutants and consequences of the exposure. Currently, one of the highest challenges is to assess the risk associated with a large number of pollutants in trace or ultra trace levels, including &quot;new&quot; (emerging) discovered pollutants, and one of the main trends is development and implementation of fast and efficient methods for their analysis on the basis of advanced chromatographic and spectrometric techniques. Therefore, coupled techniques have become important for the identification, quantification and monitoring of various pollutants in environmental samples and food and assessment of their hazard impact on human health. Since, there are scarce data about the development and application of advanced methods based on chromatographic and spectrometric techniques for determination of organic and inorganic pollutants in environmental matrices and food from the Western Balkan, and taking into account their importance, specific objectives of<br />the dissertation were: &bull; internal (&quot;in‐house&quot;) quality control of the existing &quot;multi‐residual&quot; method based on UHPLC‐QqLIT‐MS/MS for analysis of 81 pharmaceutically active components (PhAC) in wastewater, surface, underground and drinking water due to obtained for the first time comprehensive results of their presence in different types of water from Serbia; &bull; internal (&quot;in‐house&quot;) quality control of the existing &quot;multi‐toxin&quot; method for the analysis of 8 Fusarium mycotoxins in samples of different winter wheat cultivars based on HPLC‐QqQ‐MS/MS to determine the differences among wheat-growing regions as well as the resistance of the analysed wheat cultivars towards Fusarium toxins; &bull; modification of existing &quot;multi‐toxin&quot; method based on UHPLC‐QqQ‐MS/MS for analysis of 11 principal mycotoxins in samples of flour and its internal (&quot;in‐house&quot;) quality control as well as verification through the interlaboratory comparison, in order to obtain data for assessing the hazard effect of these mycotoxins on the health of the population; &bull; the development of &quot;multi‐toxin&quot; and &quot;multi‐matrix&quot; method based on UHPLC‐QqQMS/ MS for the analysis of 10 mycotoxins in various types of nuts based on intralaboratory verification of the accuracy and precision of the obtained results; &bull; application of analytical procedure based on advanced preparation technique (microwave digestion) and atomic absorption spectrometer with a graphite furnace (GFAAS) and its verification in order to obtain comprehensive results on the presence of heavy elements (arsenic, lead and cadmium) in different samples of plant and animal origin to assess the exposure of the Serbian population to toxic inorganic elements. The obtained results are unique for the Serbia. They are obtained by applying advanced coupled techniques that have a significant role in monitoring the presence of a numerous organic and inorganic pollutants in analyzed samples of the environment and food. The presented results contribute to the assessment of pollution degree and in the case of new (emerging) not regulated polutant they might give new information about the possible negative impact on the environment and health of the population.</p>

<p><strong>Apstrakt je obrađen tehnologijama za optičko prepoznavanje teksta (OCR).</strong></p><p>Razvojem novih tehnika, odnosno metoda potenciometrijske striping analize (PSA), značajno je povećana osetljivost određivanja osnovne modifikacije PSA sa kiseonikom kao oksidansom. Definisane su metode za određivanje olova i kadmijuma u standardnoj elektrohemijskoj ćeliji, tankoslojnoj protočnoj ćeliji i tubulamom protočnom sistemu.<br />Ostvarena je granica osetljivosti od 50 ng/dm³, uz reproduktivnost od oko 15%, izraženom kao koeficijent varijacije. Tačnost novih tehnika je potvrđena dobrim slaganjem rezultata analiza uzoraka pijaće vode sa rezultatima uporednih analiza izvedenih primenom osnovne modifikacije PSA, kao referentne metode.<br />Sve analize su izvedene uz primenu kompjuterizovanog striping analizatora domaće konstrukcije i proizvodnje (Tehnolo&scaron;ki fakultet, Novi Sad &mdash; &rdquo;Elektrouniverzal&rdquo;, Leskovac).</p> / <p><strong>Abstract was processed by technology for Optical character recognition (OCR).</strong></p><p>А new and high sensitive techniques (methods) of the potentiometric stripping analysis аге developed. Methods for lead and cadmium determination in conventional electrochemical cell, are defined. The detection limit of 50 ng/dm3 is obtanied, by the reproducibility about 15% (CV). The ассuracу of the new techniques is confirmed by good agreements of the results of the tap water analyses, with the results obtanied from the same samples analysed by conventional PSA, as reference method. All analyses аге carried by a computerized stripping analyzer constructed and made by the Faculty of Technology, Novi Sad and &rdquo;Elektrouniverzal&rdquo;, Leskovac.</p>

<p>Glavni cilj istraživanja ove doktorske disertacije je bio valorizacija sporednog proizvoda žalfije (Salvia officinalis L.) iz fabrike čaja za dobijanje visoko-vrednih ekstrakata željenih osobina koji bi imali primenu u gotovim proizvodima prehrambene, kozmetičke i farmaceutske industrije.<br />U cilju ekstrakcije polifenolnih jedinjenja su primenjene konvencionalne (maceracija) i savremene (ultrazvučna ekstrakcija, mikrotalasna ekstrakcija i ekstrakcija subkritičnom vodom) ekstrakcione tehnike. U postupaku maceracije je optimizovana koncentracija etanola u ekstragensu, dok je za optimizaciju savremenih ekstrakcionih tehnika primenjen eksperimentalni dizajn i metoda odzivne povr&scaron;ine. Prinos polifenola (ukupnih fenola i ukupnih flavonoida) i antioksidativna aktivnost određena različitim in vitro testovima su bili ispitivani odzivi. Za svaki od navedenih ekstrakcionih postupaka je ispitivan uticaj glavnih ekstrakcionih parametara: ultrazvučna ekstrakcija (temperatura, vreme ekstrakcije i snaga ultrazvuka), mikrotalasna ekstrakcija (koncentracija etanola, vreme ekstrakcije i odnos rastvarač-droga) i ekstrakcija subkritičnom vodom (temperatura, vreme ekstrakcije i koncentracija HCl u ekstragensu). Tečni ekstrakti dobijeni ultrazvučnom, mikrotalasnom i subkritičnom ekstrakcijom su pokazali izuzetno visoku antioksidativnu aktivnost određenu &bdquo;hvatanjem&ldquo; DPPH i O2∙- radikala i kapacitetom redukcije Fe3+ jona i imali su znatno veći sadržaj polifenola u odnosu na ekstrakte dobijene maceracijom.<br />U cilju ekstrakcije terpenoidnih jedinjenja su primenjeni postupci Soxhlet ekstrakcije, destilacije vodenom parom i ekstrakcije superkritičnim CO2. Postupak superkritične ekstrakcije je optimizovan metodom odzivne povr&scaron;ine i optimalni uslovi ekstrakcije su bili pritisak 290 bar, temperatura 55˚C i protok CO2 od 0,4 kg/h, dok su predviđene i eksperimentalne vrednosti prinosa ekstrakcije bile 8,90 i 8,84%. Hemijskom analizom lipofilnih ekstrakata i etarskog ulja je utvrđeno da su oksidovani monoterpeni (&alpha;-tujon i kamfor), oksidovani seskviterpeni (viridiflorol) i polifenolni diterpeni (epirosmanol) dominantna jedinjenja prisutna u ovim uzorcima.<br />Tečni ekstrakti žalfije dobijeni konvencionalnim i savremenim ekstrakcionim tehnikama su spray drying tehnikom osu&scaron;eni u cilju prevođenja u stabilniju formu suvog ekstrakta. Suvim ekstraktima su određene fizičko-hemijske osobine (hemijski sastav, sadržaj vlage, higroskopnost, moć rehidratacije, WAI i WSI) i biolo&scaron;ka aktivnost (antimikrobna i antioksidativna aktivnost) i procenjena je njihova mogućnost primene u prehrambenoj i farmaceutskoj industriji.</p> / <p>The main aim of this dissertation was valorization of sage (Salvia officinalis L.) by-product from filter-tea factory for recovery of high-value extracts with desirable properties for application in food, cosmetics and pharmaceutical products.<br />Conventional (maceration) and novel (ultrasound-assisted, microwave-assisted and subcritical water extraction) extraction techniques were applied for polyphenols recovery. Ethanol concentration was optimized in maceration process, while experimental design and response surface methodology were applied for optimization of novel extraction techniques. Polyphenols yield (total phenols and total flavonoids) and antioxidant activity, determined by various in vitro assays, were investigated responses. Influence of main process parameters was determined for each technique: ultrasound-assisted extraction (temperature, extraction time and ultrasonic power), microwave-assisted extraction (ethanol concentration, extraction time and sample-solvent ratio) and subcritical water extraction (temperature, extraction time and HCl concentration in solvent). Liquid extracts obtained by novel extraction technique exhibited higher antioxidant activity determined by scavenging of DPPH and O2∙- radicals and reduction of Fe3+ and also provided higher polyphenols yield comparing to extracts obtained by maceration. Soxhlet extraction, hydrodistillation and supercritical fluid extraction were applied for terpenoids recovery. Supercritical fluid extraction process was optimized by response surface methodology and optimal conditions were pressure of 290 bar, temperature of 55˚C and CO2 flow rate of 0.4 kg/h, while predicted and experimentally obtained values of total extraction yield at these conditions were 8.90 i 8.84%, respectively. According to chemical analysis, the most abundant compounds in lipid extracts and essential oil were oxygenated monoterpenes (&alpha;-thujone and camphor), oxygenated sesquiterpenes (viridiflorol) and diterpene polyphenols (epirosmanol).<br />Sage liquid extracts obtained by conventional and novel extraction techniques were spray dried in order to obtain dry extract form. Physico-chemical properties (chemical profile, moisture content, hygroscopicity, rehydratation time, WAI and WSI) and biological activity (antimicrobial and antioxidant activity) were determined in dry extracts and their potential application in food and pharmaceutical formulations was discussed.</p>

<p>U tezi je prikazana analiza pogona sa šestofaznom asimetričnom<br />asinhronom mašinom koja se napaja iz šestofaznog invertora.<br />Predložen je novi način upravljanja šestofaznim invertorom kojim<br />su rešeni nedostaci do sada predloženih tehnika upravljanja a koji<br />se pre svega ispoljavaju kroz dva aspekta: nekontrolisano generisanje<br />dodatnih gubitaka i teška implementacija u komercijalno dostupne<br />digitalne kontrolere. Rezultati svih teorijskih analiza i navoda su<br />dokazani računarskim simulacijama i eksperimentalnim putem.<br />Eksperimentalna verifikacija je ostvarena korištenjem<br />laboratorijskog prototipa koji se temelji na dSPACE kontrolnom<br />sistemu.</p> / <p>Doctoral thesis shows the analysis of the dual three-phase induction machine<br />drive. A novel way of driving of the six-phase inverter is proposed. A<br />proposed method solves disadvantages of currently proposed driving<br />techniques which are manifested in two aspects: the uncontrolled generation<br />of additional losses and difficult implementation in commercially available<br />digital controllers. The results of theoretical analysis and the statements are<br />proven by computer simulation and experimentally. Experimental verification<br />is achieved using a laboratory prototype that is based on dSPACE control<br />system.</p>

<p>Glavni cilj istraživanja ove doktorske disertacije je bio ispitivanje hemijskog sastava lista koprive (Urtica dioica L.), primena različitih ekstrakcionih tehnika radi izolovanja aktivnih jedinjenja iz lista, ispitivanje njihovog hemijskog sastava, kao i formulacija prehrambenog proizvoda dodavanjem ekstrakta lista.<br />U cilju ispitivanja sastava lista primenjene su različite analitičke tehnike kao &scaron;to su GC/MS, GC/FID, UHPLC-DAD/MS/MS, ICP-OES, živin analizator, AAS i spektrofotometrija. Pri tome je dokazano prisustvo različitih klasa hemijskih jedinjenja među kojima su pigmenti (hlorofil i karotenoidi), terpenoidi, fenolni i polifenolna jedinjenja, vitamini (vitamin C i vitamini B grupe) i masne kiseline.<br />Za izdvajanje biolo&scaron;ki aktivnih jedinjenja primenjene su različite tehnike ekstrakcije, kao &scaron;to<br />su: maceracija, Soxhlet ekstrakcija, ultrazvučna (UAE), mikrotalasna (MAE) i superkritična<br />ekstrakcija (SFE). Preliminarne UAE ekstrakcije su pokazale da je voda bila najpogodnija kao rastvarač, odnosno da su vodeni ekstrakti pokazali najveću antioksidativnu aktivnost, kao i najveći sadržaj ukupnih fenola (TPC) i flavonoida (TFC). Pripremljeni vodeni ekstrakti su dalje ispitivani u pogledu sastava, antioksidativne, citotoksične i antimikrobne aktivnosti, gde su rezultati međusobno poređeni kako bi se odabrala najpogodnija ekstrakciona tehnika. Kod SFE je ispitan uticaj uslova ekstrakcije, odnosno pritiska i temperature na<br />sastav dobijenih ekstrakata i njihovu biolo&scaron;ku aktivnost (antioksidativna i citotoksična). Iscrpljeni list korpive je nakon SFE bio ekstrahovan primenom UAE i MAE tehnika, gde su dobijenim ekstraktima utvrđeni sastav i biolo&scaron;ka aktivnost. Nakon svih ispitivanja, MAE ekstrakt i suvi list koprive su dalje primenjeni u formulaciji prehrambenog proizvoda (hleba), gde je variran njihov sadržaj, dok su analizirani sastav, tehnolo&scaron;ki kvalitet hleba, kao i biolo&scaron;ka aktivnost (antioksidativna i citotoksična).</p> / <p>The main goals of this PhD thesis were investigation<br />of chemical composition of stinging nettle leaves<br />(Urtica dioica L.), application of different extraction<br />techniques for isolation of biologically active<br />compounds from leaves, investigation of their<br />chemical composition and formulation of food<br />product with addition of dried leaves and/or its extract.<br />For those purposes, different analytical techniques<br />were applied, i.e. GC/MS, GC/FID, UHPLCDAD/<br />MS/MS, ICP-OES, direct mercury analyzer,<br />AAS and spectrophotometry. Different classes of<br />chemical compounds were detected and identified,<br />such as: pigments (chlorophylls and carotenoids),<br />terpenoids, phenolic and polyphenolic compounds,<br />vitamins (vitamin C and B group) and fatty acids.<br />For the purpose of isolation of biologically active<br />compounds, different extraction techniques were<br />applied: maceration, Soxhlet extraction, ultrasound<br />(UAE), microwave (MAE) and supercritical (SFE)<br />extraction. Preliminary conducted extraction, as well<br />as total phenolics (TPC) and flavonoids (TFC)<br />contents, showed that water was the most suitable<br />solvent for further course of investigation. Water<br />extracts were further analyzed regarding their<br />chemical composition, antioxidant, cytotoxic and antimicrobial activities. Obtained result were<br />compared in order to select the most efficient<br />extraction technique. In the case of SFE, influence of<br />pressure and temperature on extraction yield,<br />composition and biological activity of prepared<br />extracts were monitored. Exhausted plant material<br />after SFE was used for further MAE extraction, while<br />obtained extracts were analyzed to investigate<br />chemical composition and biological activity.<br />After conducted experiments and analysis, MAE<br />extract was used for formulation of food product<br />(bread) where it was added in different amounts in<br />combination of without dried leaves. Obtained<br />products were analyzed regarding their chemical<br />composition, technological requirements and<br />biological activity.</p>

<p>Cilj &ndash; Cilj istraživanja u okviru doktorske disertacije je razvoj sistema za automatsku polu-nadgledanu klasifikaciju podataka. Sistem bi trebao biti primenljiv na &scaron;irokom spektru domena gde je neophodna klasifikacija podataka, a te&scaron;ko je, ili čak nemoguće, doći do dovoljno velikog i raznovrsnog obučavajućeg skupa podataka<br />Metodologija &ndash; Modeli opisani u disertaciji se baziraju na kombinaciji ko-trening algoritma i tehnika učenja sa grupom hipoteza. Prvi korak jeste obučavanje grupe klasifikatora velike raznolikosti i kvaliteta. Sa ovim ciljem modeli eksploati&scaron;u primenu različitih konfiguracija ko-trening algoritma na isti skup podataka. Prednost ovog pristupa je mogućnost kori&scaron;ćenja značajno manjeg anotiranog obučavajućeg skupa za inicijalizaciju algoritma.<br />Skup nezavisno obučenih ko-trening klasifikatora se kreira generisanjem predefinisanog broja slučajnih podela obeležja polaznog skupa podataka. Nakon toga se, polazeći od istog inicijalnog obučavajućeg skupa, ali kori&scaron;ćenjem različitih kreiranih podela obeležja, obučava grupa ko-trening klasifikatora. Nakon ovoga, neophodno je kombinovati predikcije nezavisno obučenih klasifikatora.<br />Predviđena su dva načina kombinovanja predikcija. Prvi način se zasniva na klasifikaciji zapisa na osnovu većine glasova grupe ko-trening klasifikatora. Na ovaj način se daje predikcija za svaki od zapisa koji su pripadali grupi neanotiranih primera kori&scaron;ćenih u toku obuke ko-treninga. Potom se primenjuje genetski algoritam u svrhu selekcije najpouzdanije klasifikovanih zapisa ovog skupa. Konačno,<br />163<br />najpouzdanije klasifikovani zapisi se koriste za obuku finalnog klasifikatora. Ovaj finalni klasifikator se koristi za predikciju klase zapisa koje je neophodno klasifikovati. Opisani algoritam je nazvan Algoritam Statistike Slučajnih Podela (Random Split Statistics algorithm, RSSalg).<br />Drugi način kombinovanja nezavisno obučenih ko-trening klasifikatora se zasniva na GMM-MAPML tehnici estimacije tačnih klasnih obeležja na osnovu vi&scaron;estrukih obeležja pripisanih od strane različitih anotatora nepoznatog kvaliteta. U ovom algoritmu, nazvanom Integracija Vi&scaron;estrukih Ko-treninranih Klasifikatora (Integration of Multiple Co-trained Classifiers, IMCC), svaki od nezavisno treniranih ko-trening klasifikatora daje predikciju klase za svaki od zapisa koji je neophodno klasifikovati. U ovoj postavci se svaki od ko-trening klasifikatora tretira kao jedan od anotatora čiji je kvalitet nepoznat, a svakom zapisu, za koga je neophodno odrediti klasno obeležje, se dodeljuje vi&scaron;e klasnih obeležja. Na kraju se primenjuje GMM-MAPML tehnika, kako bi se na osnovu dodeljenih vi&scaron;estrukih klasnih obeležja za svaki od zapisa izvr&scaron;ila estimacija stvarnog klasnog obeležja zapisa.<br />Rezultati &ndash; U disertaciji su razvijena dva modela, Integracija Vi&scaron;estrukih Ko-treninranih Klasifikatora (IMCC) i Algoritam Statistike Slučajnih Podela (RSSalg), bazirana na ko-trening algoritmu, koja re&scaron;avaju zadatak automatske klasifikacije u slučaju nepostojanja dovoljno velikog anotiranog korpusa za obuku. Modeli predstavljeni u disertaciji dizajnirani su tako da omogućavaju primenu ko-trening algoritma na skupove podataka bez prirodne podele obeležja, kao i da unaprede njegove performanse. Modeli su na vi&scaron;e skupova podataka različite veličine, dimenzionalnosti i redudantnosti poređeni sa postojećim ko-trening alternativama. Pokazano je da razvijeni modeli na testiranim skupovima podataka postižu bolje performanse od testiranih ko-trening alternativa.<br />Praktična primena &ndash; Razvijeni modeli imaju &scaron;iroku mogućnost primene u svim domenima gde je neophodna klasifikacija podataka, a anotiranje podataka dugotrajno i skupo. U disertaciji je prikazana i primena razvijenih modela u nekoliko konkretnih<br />164<br />situacija gde su modeli od posebne koristi: detekcija subjektivnosti, vi&scaron;e-kategorijska klasifikacija i sistemi za davanje preporuka.<br />Vrednost &ndash; Razvijeni modeli su korisni u &scaron;irokom spektru domena gde je neophodna klasifikacija podataka, a anotiranje podataka dugotrajno i skupo. Njihovom primenom se u značajnoj meri smanjuje ljudski rad neophodan za anotiranje velikih skupova podataka. Pokazano je da performanse razvijenih modela prevazilaze performanse postojećih alternativa razvijenih sa istim ciljem relaksacije problema dugotrajne i mukotrpne anotacije velikih skupova podataka.</p> / <p>Aim &ndash; The research presented in this thesis is aimed towards the development of the system for automatic semi-supervised classification. The system is designed to be applicable on the broad spectrum of practical domains where automatic classification of data is needed but it is hard or impossible to obtain a large enough training set.<br />Methodology &ndash; The described models combine co-training algorithm with ensemble learning with the aim to overcome the problem of co-training application on the datasets without the natural feature split. The first step is to create the ensemble of co-training classifiers. For this purpose the models presented in this thesis apply different configurations of co-training on the same training set. Compared to existing similar approaches, this approach requires a significantly smaller initial training set.<br />The ensemble of independently trained co-training classifiers is created by generating a predefined number of random feature splits of the initial training set. Using the same initial training set, but different feature splits, a group of co-training classifiers is trained. The two models differ in the way the predictions of different co-training classifiers are combined.<br />The first approach is based on majority voting: each instance recorded in the enlarged training sets resulting from co-training application is classified by majority voting of the group of obtained co-training classifiers. After this, the genetic algorithm is applied in order to select the group of most reliably classified instances from this set. The most reliable instances are used in<br />167<br />order to train a final classifier which is used to classify new instances. The described algorithm is called Random Split Statistic Algorithm (RSSalg).<br />The other approach of combining single predictions of the group of co-training classifiers is based on GMM-MAPML technique of estimating the true hidden label based on the multiple labels assigned by multiple annotators of unknown quality. In this model, called the Integration of Multiple Co-trained Classifiers (IMCC), each of the independently trained co-training classifiers predicts the label for each test instance. Each co-training classifier is treated as one of the annotators of unknown quality and each test instance is assigned multiple labels (one by each of the classifiers). Finally, GMM-MAPML technique is applied in order to estimate the true hidden label in the multi-annotator setting.<br />Results &ndash; In the dissertation the two models are developed: the Integration of Multiple Co-trained Classifiers (IMCC) and Random Split Statistic Algorithm (RSSalg). The models are based on co-training and aimed towards enabling automatic classification in the cases where the existing training set is insufficient for training a quality classification model. The models are designed to enable the application of co-training algorithm on datasets that lack the natural feature split needed for its application, as well as with the goal to improve co-training performance. The models are compared to their co-training alternatives on multiple datasets of different size, dimensionality and feature redundancy. It is shown that the developed models exhibit superior performance compared to considered co-training alternatives.<br />Practical application &ndash; The developed models are applicable on the wide spectrum of domains where there is a need for automatic classification and training data is insufficient. The dissertation presents the successful application of models in several concrete situations where they are highly<br />168<br />beneficial: subjectivity detection, multicategory classification and recommender systems.<br />Value &ndash; The models can greatly reduce the human effort needed for long and tedious annotation of large datasets. The conducted experiments show that the developed models are superior to considered alternatives.</p>

<p>Сложеност процеса доношења одлука у водопривреди лежи у чињеници да су проблеми који се решавају често слабо структурирани, због чега је неопходно њихово учвршћивање хеуристичким техникама до нивоа када се проблем може решити применом математичких модела вишекритеријумске оптимизације и анализе.<br />Групно доношење одлука у водопривреди није новост у свету, али коначнаг одређења методологије у овој области још увек нема. Постојање конфликата између различитих страна, заинтересованих за проблематику водопривреде, између врста коришћења вода, као и самих корисника вода указује на сложеност проблемтике. Сложеност увећава постојање великог броја алтернатива, које треба вредновати према великом броју критеријума.<br />Методологија избора учесника у доношењу одлука у водопривреди и одређивања њихових међусобних значаја, који је предложена у дисертацији, заснована је на коришћењу техника стратегијског менаџмента, прогностичких метода, гласачких метода, метода вишекритеријумске анализе и оптимизације и ГИС технологијама.<br />Досадашњи систем управљања водним ресурсима у Србији има слабости јер није у довољној мери заснован на корисничким захтевима, а свака промена захтева обично доводи до дуготрајне процедуре за измену статуса корисника, или измену квалитативних и квантитативних захтева у односу на водне ресурсе.<br />Развијени партиципативни модел, који подрзумева дефинисање конзистентног поступка за избор учесника у процесу управљања сливом, као и одређивање њихових међусобних односа и значаја, у садашњим условима и условима пуне изграђености Регионалног хидросистема демонстриран је на примеру слива реке Криваје.<br />Слив Криваје одабран је због вишеструке сложености водопривредне проблематике, јер је вишенаменски, вишекориснички, са поделама надлежности, како локалних самоуправа, тако и водопривредне делатности. Такође, Криваја је прекогранични водоток, што проблематику усложњава и у међудржавном, ресурсном, економском и политичком смислу. Методологија приказана у дисертацији примењива је и на друге сливове, &#39;оптерећене&#39; вишенаманским, вишекорисничким конфликтима, као и конфликтима надлежности.<br />Основна карактеристика модела је конзистентна структуираност, модул консензусног одлучивања у конфликтним и хазардним условима и употреба савремених математичко-компјутерских метода и модела и информационих технологија који, поред осталог, синергијски указују на доминантне учеснике у процесу одлучивања.</p> / <p>Složenost procesa donošenja odluka u vodoprivredi leži u činjenici da su problemi koji se rešavaju često slabo strukturirani, zbog čega je neophodno njihovo učvršćivanje heurističkim tehnikama do nivoa kada se problem može rešiti primenom matematičkih modela višekriterijumske optimizacije i analize.<br />Grupno donošenje odluka u vodoprivredi nije novost u svetu, ali konačnag određenja metodologije u ovoj oblasti još uvek nema. Postojanje konflikata između različitih strana, zainteresovanih za problematiku vodoprivrede, između vrsta korišćenja voda, kao i samih korisnika voda ukazuje na složenost problemtike. Složenost uvećava postojanje velikog broja alternativa, koje treba vrednovati prema velikom broju kriterijuma.<br />Metodologija izbora učesnika u donošenju odluka u vodoprivredi i određivanja njihovih međusobnih značaja, koji je predložena u disertaciji, zasnovana je na korišćenju tehnika strategijskog menadžmenta, prognostičkih metoda, glasačkih metoda, metoda višekriterijumske analize i optimizacije i GIS tehnologijama.<br />Dosadašnji sistem upravljanja vodnim resursima u Srbiji ima slabosti jer nije u dovoljnoj meri zasnovan na korisničkim zahtevima, a svaka promena zahteva obično dovodi do dugotrajne procedure za izmenu statusa korisnika, ili izmenu kvalitativnih i kvantitativnih zahteva u odnosu na vodne resurse.<br />Razvijeni participativni model, koji podrzumeva definisanje konzistentnog postupka za izbor učesnika u procesu upravljanja slivom, kao i određivanje njihovih međusobnih odnosa i značaja, u sadašnjim uslovima i uslovima pune izgrađenosti Regionalnog hidrosistema demonstriran je na primeru sliva reke Krivaje.<br />Sliv Krivaje odabran je zbog višestruke složenosti vodoprivredne problematike, jer je višenamenski, višekorisnički, sa podelama nadležnosti, kako lokalnih samouprava, tako i vodoprivredne delatnosti. Takođe, Krivaja je prekogranični vodotok, što problematiku usložnjava i u međudržavnom, resursnom, ekonomskom i političkom smislu. Metodologija prikazana u disertaciji primenjiva je i na druge slivove, &#39;opterećene&#39; višenamanskim, višekorisničkim konfliktima, kao i konfliktima nadležnosti.<br />Osnovna karakteristika modela je konzistentna struktuiranost, modul konsenzusnog odlučivanja u konfliktnim i hazardnim uslovima i upotreba savremenih matematičko-kompjuterskih metoda i modela i informacionih tehnologija koji, pored ostalog, sinergijski ukazuju na dominantne učesnike u procesu odlučivanja.</p> / <p>The complexity of the decision-making process in water management lies in the fact that problems, to be solved, are often poorly structured, making it necessary to strenghten them by heuristic techniques to the level where problem can be solved by using mathematical models of multi-criteria optimization and analysis.<br />Group decision-making in water management is not unknown, but the final determination of methodology in this area is still missing.<br />The existence of conflicts between the various parties interested in the issue of water management, between a type of water use and water users themselves, indicates the complexity of the problems. The complexity increases the presence of a large number of alternatives that must be evaluated against a number of criteria.<br />The methodology of selection of participants in decision-making in water management and determining their mutual importance; importance of each one among the others; importance of each of them among the group; importance of each of participants, which is presented in the dissertation, is based on the use of techniques of strategic management, forecasting methods, the voting methods, multi-criteria analysis and optimization, and GIS technologies.<br />The current system of water resources management in Serbia has a weakness because it is not sufficiently based on user requirements, and any requirement&rsquo;s change usually leads to time-consuming procedures for changing the status of users, or alteration of qualitative and quantitative requirements in relation to water resources.<br />Developed participatory model, which implies defining a consistent procedure for the selection of participants in the river basin management, as well as determining their relationships and importance in current terms and conditions of the full construction of the Regional hydro system, has been demonstrated on the example of the basin of the Krivaja river.<br />Confluence Krivaja has been chosen because of multiple complexities of water management issues, its multipurpose, multi-user, the division of responsibilities among local self-governments, as well as water management work. Also, Krivaja is cross-border watercourse, which complicates the issue in the interstate, resource, economic and political sense. The methodology presented in the dissertation is also applicable to other basins &#39;loaded&#39; by multipurpose and multi-user conflicts, as well as conflicts of jurisdiction.<br />The basic characteristic of the model is consistent structure, the module of consensual decision-making in conflict and hazardous conditions, and the use of modern mathematical-computerized methods and models, as well as information technologies which, among other things, the synergistic indicate the dominant participants in the decision-making process.</p>

<p>Kompleksnost visokoenergetskih preloma platoa i pilona tibije i njihova udruženost sa značajnim povredama mekog tkiva oko pripadajućeg zgloba veoma je dobro opisana. Lečenje ima za cilj da multifragmentarni prelomi platoa i pilona tibije postanu stabilni, artikularno poravnani, bezbolni, da koleno i skočni zglob budu pokretni i da se minimizira rizik do nastanka posttraumatskog osteoartritisa. Aparat po Ilizarovu sa nategnutim iglama, koristi opterećenje da stvori jedinstvenu podr&scaron;ku za zglob i stabilnu imobilizacju preloma da se postigne njegovo srastanje. Ovo omogućuje ranu pokretljivost zgloba bez rizika od gubitka redukcije. Cilj istraživanja je procena i poređenje rezultata lečenja unutarzglobnih vi&scaron;ekomadnih preloma kostiju proksimalnog i distalnog okrajka potkolenice tretiranih spoljnjim unilateralnim rigidnim fiksatorom i aparatom po Ilizarovu primenom ASAMI ko&scaron;tanog skoring sistema i funkcionalnog skoring sistema po Karlstrom &ndash; Olerudu.Takođe je jedan od ciljeva istraživanja bio da se uoče faktori koji utiču na različite rezultate lečenja unutarzglobnih vi&scaron;ekomadnih preloma kostiju gornjeg i donjeg okrajka potkolenice tretiranih spoljnim unilateralnim rigidnim fiksatorom i aparatom po Ilizarovu. Istraživanje je dizajnirano kao kontrolisana komparativna klinička studija a podaci su se prikupljali retrospektivno i delom prospektivno na osnovu medicinske dokumentacije od 2008. do 2013. godine. Studija je u potpunosti izvedena na Klinici za ortopediju i traumatologiju Kliničkog centra Vojvodina u Novom Sadu. Studija je obuhvatila ukupno 103 ispitanika kod kojih je u toku 2008 do 2013. godine postavljena dijagnoza unutarzglobnog vi&scaron;ekomadnog preloma gornjeg ili donjeg okrajka tibije. Ispitanici koji su obuhvaćeni ovim kliničkim istraživanjem razvrstani su u tri grupe: Prvu grupu od 53 ispitanika činili su oni sa vi&scaron;ekomadnim unutarzglobnim otvorenim ili zatvorenim prelomima gornjeg ili donjeg okrajka kostiju potkolenice lečenih isključivo spoljnjim unilateralnim rigidnim fiksatorom. Drugu grupu ispitanika, njih 31, činili su oni sa vi&scaron;ekomadnim unutarzglobnim otvorenim ili zatvorenim prelomima gornjeg ili donjeg okrajka kostiju potkolenice lečenih isključivo aparatom po Ilizarovu. Treću grupu činila su 19 ispitanika sa vi&scaron;ekomadnim unutarzglobnim otvorenim ili zatvorenim prelomima gornjeg ili donjeg okrajka kostiju potkolenice koji su lečenje započeli spoljnjim unilateralnim rigidnim fiksatorom, a u kasnijem periodu zbog nastalih komplikacija (lo&scaron;e srastanje, produženo srastanje, nesrastanje, infekcija, pseudoartroza) lečenje nastavili konverzijom spoljnjeg unilateralnog rigidnog fiksatora u aparat po Ilizarovu. Osnovni izvor podataka za prikazano istraživanje bio je protokol formiran za svakog bolesnika pojedinačno, istorije bolesti i poliklinička evidencija. Za potrebe istraživanja dizajniran je protokol istraživanja gde su se prikupljeni podaci analizirali hronolo&scaron;ki : podaci o pacijentu, klinički nalaz na prijemu, postoperativni tok, monitoring aparata, klinički nalaz na otpustu i klinički nalaz na kontrolama od 6, 12 i 18 meseci. Kliničke nalaze na kontrolama na 6, 12 i 18 meseci beležili smo upotrebom skoring sistema ASAMI ( Udruženja za istraživanje i primenu metoda po Ilizarovu) &ndash; za ko&scaron;tane rezultate, i Karlstrom &ndash; Oleruda za procenu funkcionalnih rezultata. Neki do najvažnih rezultata dobijenih prilikom ovog istraživanja jesu da je najbrže vreme srastanja imala grupa Ilizarov, nakon 16&plusmn;2 nedelja. Grupa konverzija zabeležila je prosečno vreme srastanja u 17&plusmn;2 nedelji, dok je kod ispitanika u grupi fiksator zabeženo srastanje u 21&plusmn;4 nedelji. Pojava povr&scaron;nih i dubokih infekcija značajno je veća kod grupe tretiranih spoljnim unilateralnim fiksatorom nego kod grupa tretiranih aparatom po Ilizarovu. Vreme postizanje ranog, punog oslonca na operisani ekstremitet je značajno kraće kod grupe Ilizarov i konverzija nego kod grupe fiksator. Procena ko&scaron;tanih rezultata kori&scaron;ćenjem ASAMI bodovnog sistema ko&scaron;tanog srastanja ukazuje na statistički značajno bolje rezultate kod grupa Ilizarov i konverzija u odnosu na grupu spoljnji fiksator u periodu praćenja i analize na 6,12 i 18 meseci. Funkcionalni rezultati primenom sistema funkcionalne evaluacije po Karlstrom &ndash; Olerudu govore u prilog značajno statistički boljim rezultatima kod grupe Ilizarov i konverzija u odnosu na grupu spoljni fiksator u periodima praćenja i analize na 6,12 i 18 meseci. Na osnovu dobijenih rezultata dolazimo do zaključka da je tretman ispitanika sa multifragmentarnim, intraarikularnim prelomima gornjeg i donjeg okrajka kostiju potkolenice znatno efikasniji aparatom po Ilizarovu &scaron;to sveukupno daje smernice za brži i kvalitetniji oporavak ispitanika i njihov povratak svakodnevnim aktivnostima sa &scaron;to manjim posttraumatskim sekvelama.</p> / <p>The complexity of high-energy fractures of the tibia plateau and pilons and their association with significant violations of the soft tissue around the corresponding joint is well described in the literature. Main aim of the treatment is to multiple fractures of the tibia plateau and pilon become stable, articularly aligned, without pain, and with full motion in the knee and ankle joint with minimum risk for post-traumatic osteoarthritis. Ilizarov apparatus with taut needles is used to create a unique load support for the ankle and create conditions for good healing. This strong stability allows early joint movement, without risk of loss position of fracture parts. The aim of this research is assessment and comparation of the results of treatment, for intraarticular multiple fractures of the proximal and distal part of lower leg tretaed with unilateral external rigid fixator and Ilizarov apparatus, with ASAMI bone scoring system and functional scoring sistem by Karlstrom &ndash; Olerud. One of the goals of the study was to detect factors which affecting different treatment results of the intraarticular multiple fractures of the proximal and distal part of lower leg, tretaed with unilateral external rigid fixator and Ilizarov apparatus. The study was designed as a controlled comparative clinical study and data were collected retrospectively and prospectively form medical records from 2008 to 2013. The study has been fully implemented at the Department for orthopedic surgery and traumatology in the Clinical Center of Vojvodina in Novi Sad and included 103 patients who had intraarticular multiple fractures of the proximal and distal part of tibia. Subjects covered in this clinical study were classified into three groups: The first group of 53 patients were with intraartiulary multifragmentary open or closed fractures of the upper or distal part of lower leg, treated exclusively with unilateral external rigid fixator. The second group included 31 patients with intraarticular open or closed fractures of the upper or distal lower leg, treated exclusively with Ilizarov apparatus. 19 patients made the third group with intraarticulary open or closed fractures of the upper or distal lower leg, which were treated at the begining with unilateral external rigid fixator and later because of the complications (poor or prolonged healing, nonunion, infection and pseudoarthrosis) tretment was continued by Ilizarov apparatus. The main source of data for this study was protocol wich was established for each patient individually. In this protocol collected data analyzed by date: patient data, clinical findings at admission, postoperative course, monitoring apparatus, clinical findings at discharge and clinical findings at the controls which were at 6, 12 and 18 months after surgery. Clinical findings at control examinations (6, 12 and 18 months after surgery), we recorded by scoring system ASAMI (Association for the Study and Application of the Methods of Ilizarov) - that represent the results of the bone healing, and Karlstrom - Olerud for assessment functional outcomes. The most important results were: the fastest time of bone union was in the group of Ilizarov, and it was after 16 &plusmn; 2 weeks and the third group (conversion group) recorded an average time after 17 &plusmn; 2 weeks, while the patients in the first group (external fixator) had average time of union after 21 &plusmn; 4 week. The appearance of superficial and deep infection was significantly higher in the group treated with unilateral external fixator than in the group treated by the Ilizarov apparatus. Fastest full weight bearing on the injured leg, had patients in the group treated with Ilizarov apparatus. Evaluation of results using bone ASAMI fusion scoring system indicating a statistically significantly better results in the conversion and Ilizarov group compared to the group of external fixator in the period of monitoring at 6,12 and 18 months after surgery. Functional results by Karlstrom - Olerud scoring system show statistically significantly better results in the Ilizarov and conversion group contrary to the external fixator group in periods of monitoring at 6,12 and 18 months. Based on these results we conclude that the treatment of subjects with intraarticulary, multifragmentary fractures of the upper and lower part of the lower leg are more efficient after Ilizarov apparatus which provides overall guidance for faster and better recovery of patients and their return to their daily activities with minimal post-traumatic sequelae.</p>

<p style="text-align: justify;">U okviru ove doktorske disertacije ispitana je mogućnost ekstrakcije bioaktivnih jedinjenja iz biljne pra&scaron;ine A. uva-ursi, koja nastaje kao sporedni proizvod u fabrici filter čaja. Za ekstrakciju bioaktivnih jedinjenja primenjene su različite tehnike ekstrakcije (klasična ekstrakcija, ultrazvučna ekstrakcija i ekstrakcija subkritičnom vodom), kao i različiti ekstragensi: voda na sobnoj temperaturi, 30-70% etanol i subkritična voda. Sadržaj bioaktivnih jedinjenja u ekstraktima ispitan je primenom odgovarajućih spektrofotometrijskih metoda i HPLC metode. U ekstrakciji biljne pra&scaron;ine A. uva-ursi detaljno je matematički analiziran uticaj procesnih parametara na ekstrakciju subkritičnom vodom bioaktivnih jedinjenja iz materijala ovog tipa i u tom smislu je posmatran uticaj temperature, vremena i dodatka kiseline, a takođe su određeni uslovi pri kojima je, primenom ove tehnike, moguće ostvariti maksimalnu ekstrakciju bioaktivnih jedinjenja od značaja. Pored toga prikazana je i mogućnost primene spray drying tehnike za su&scaron;enje tečnih i proizvodnju suvih ekstrakta A. uva-ursi u formi praha. Na kraju, na osnovu koncentracije bioaktivnih jedinjenja i njihovog delovanja, dat je predlog nekoliko novih preparata na bazi ekstrakata A. uva-ursi, u tečnoj i čvrstoj formi.</p> / <p>This dissertation investigated the possibility to extract bioactive compounds from A. uva-ursi herbal dust, which occurs as a by-product at the filter-tea<br />factory. Various extraction techniques (classical extraction, ultrasound assisted extraction and subcritical water extraction), were applied for the extraction of bioactive compounds, as well as different solvents: water at room temperature, 30-70% ethanol and subcritical water. The content of bioactive compounds in the extracts was investigated using appropriate spectrophotometric methods and the HPLC method. In the extraction of A. uva-ursi herbal dust a detailed mathematical analysis of the influence of process parameters on subcritical water extraction of bioactive compounds from this type of material was conducted. In this regard the influence of temperature, time and acid addition was observed and the conditions under which it is possible to achieve maximum extraction of significant bioactive compounds, by applying this technique, were determined. In addition, the possibility of applying the spray drying technique for drying the liquid and producing dry A. uva-ursi extracts in the form of powder is also presented. Eventually, based on the concentration of the bioactive compounds and their activity, a proposal for a several new preparations in liquid and solid form, based on A. uva-ursi extracts is given.</p>

<p>U uvodnom delu doktorske disertacije opisane su osnovne konvencionalne metode otiskivanja, kao i modifikovane tehnike koje se koriste u savremenoj implant protetici. Prikazana je specifičnost biomehanike implantno no&scaron;enih i poduprtih nadoknada u odnosu na biomehaniku nadoknada retiniranih prirodnim zubima. Akcenat je stavljen na kompleksnost problematike postizanja apsolutno pasivnog naleganja nadoknade na nosač implanta (abatment), sa posebnim osvrtom na uticaj same procedure otiskivanja implanata i angulacije implanata na tačnost naleganja. Detaljno su opisani i svi ostali faktori koji mogu da utiču na tačnost radnih modela pri izradi nadoknada na implantima, pozivajući se na aktuelne podatke iz literature i naučno opravdanje za potrebe istraživanja. Cilj rada je bio ispitati uticaj metode otiskivanja, angulacije implanata i vrste otisnog materijala na tačnost definitivnog radnog modela za izradu implantno no&scaron;enih zubnih nadoknada. Eksperiment je obavljen u in vitro uslovima. Istraživanje je bazirano na ispitivanju tačnosti otiskivanja pomoću tri različite metode otiskivanja (direktne, indirektne i modifikovane &bdquo;splint&ldquo; metode), dve vrste elastičnih otisnih materijala (adicionog silikona i polietra) i uticaja dve različite grupe implanata (anguliranih od 20&deg; i paralelnih implanata) na tačnost otiskivanja. Master (referentni) model je isplaniran tako da simulira čest klinički slučaj parcijalne bezubosti gornje vilice (klasa Kenedi I), koji je osim dva ugrađena angulirana implanta sa jedne, i dva paralelna implanta sa druge strane, podrazumevao i prisustvo bru&scaron;enih zuba, pripremljenih za prihvatanje keramičkog mosta u frontalnoj regiji. Otiskivanje zuba i implanata vr&scaron;eno je istovremeno i drugi deo istraživanja je obuhvatao ispitivanje uticaja primenjene metode i materijala na tačnost otisnutih povr&scaron;ina zuba. Time je pro&scaron;ireno polje istraživanja i omogućeno dono&scaron;enje zaključka o pravoj indikaciji metode i materijala za otiskivanje konkretnog kliničkog slučaja. Kompletna metodologija izrade master i definitivnih radnih (replika) modela, kao i sama procedura otiskivanja, izvedena je po najsavremenijim principima istraživanja, uz upotrebu instrumenata i materijala vodećih svetskih proizvođača. Za potrebe analize odstupanja implanata i zuba na replica modelima u odnosu na referentni, modeli su podvrgnuti optičkoj 3D (trodimenzionalnoj) digitalizaciji pomoću dva savremena laboratorijska skenera koje karakteri&scaron;e izuzetna tačnost skeniranih povr&scaron;ina. Prvo je digitalizovan master model za potrebe dobijanja nominalne geometrije, a nakon toga 30 replika modela, za potrebe uporedne geometrijske analize. Analiza je vr&scaron;ena pomoću najnovijeg specijalizovanog softverskog programa, primenom metode CAD-inspekcije (eng. Computer-Aided Design). Geometrijska analiza odstupanja bru&scaron;enih zuba (patrljaka) izvedena je tehnikom preklapanja odnosno superpozicije (eng. bestfit) realne geometrije (na replika modelu) sa nominalnom geometrijom (na master modelu). Za razliku od analize patrljaka, za potrebe geometrijske analize odstupanja implanata kreiran je lokalni koordinatni sistem za svaki analizirani implant, pomoću specijalnih abatmenta upotrebljenih za digitalizaciju i uvozom 3D modela implanata iz CAD biblioteke proizvođača. Odstupanja su analizirana u odnosu na centar baze implanta (odstupanje od centra) i u odnosu na centralnu osu implanta (ugao odstupanja), &scaron;to je omogućilo tačno prostorno orijentisanje implanata na replika modelima u poređenju sa referentnim. Ova metodologija je originalna, jer je u odnosu na metodologije koje su do sada kori&scaron;ćene u svrhu prostorne orijentacije implanata, uvođenjem novih parametara u analizu, omogućila tačnije defi nisanje prostornog odstupanja analiziranih implanata. Rezultati dobijeni u istraživanju doveli su do zaključka da metoda otiskivanja i vrsta otisnog materijala utiču na tačnost otiskivanja implanata. Takođe, angulacija implanata od 20&deg; ima veći uticaj na tačnost definitivnih radnih modela u poređenju sa paralelnim angulirana implanta sa jedne, i dva paralelna implanta sa druge strane, podrazumevao i prisustvo bru&scaron;enih zuba, pripremljenih za prihvatanje keramičkog mosta u frontalnoj regiji. Otiskivanje zuba i implanata vr&scaron;eno je istovremeno i drugi deo istraživanja je obuhvatao ispitivanje uticaja primenjene metode i materijala na tačnost otisnutih povr&scaron;ina zuba. Time je pro&scaron;ireno polje istraživanja i omogućeno dono&scaron;enje zaključka o pravoj indikaciji metode i materijala za otiskivanje konkretnog kliničkog slučaja. Kompletna metodologija izrade master i definitivnih radnih (replika) modela, kao i sama procedura otiskivanja, izvedena je po najsavremenijim principima istraživanja, uz upotrebu instrumenata i materijala vodećih svetskih proizvođača. Za potrebe analize odstupanja implanata i zuba na replika modelima u odnosu na referentni, modeli su podvrgnuti optičkoj 3D (trodimenzionalnoj) digitalizaciji pomoću dva savremena laboratorijska skenera koje karakteri&scaron;e izuzetna tačnost skeniranih povr&scaron;ina. Prvo je digitalizovan master model za potrebe dobijanja nominalne geometrije, a nakon toga 30 replika modela, za potrebe uporedne geometrijske analize. Analiza je vr&scaron;ena pomoću najnovijeg specijalizovanog softverskog programa, primenom metode CAD-inspekcije (eng. Computer-Aided Design). Geometrijska analiza odstupanja bru&scaron;enih zuba (patrljaka) izvedena je tehnikom preklapanja odnosno superpozicije (eng. bestfit) realne geometrije (na replika modelu) sa nominalnom geometrijom (na master modelu). Za razliku od analize patrljaka, za potrebe geometrijske analize odstupanja implanata kreiran je lokalni koordinatni sistem za svaki analizirani implant, pomoću specijalnih abatmenta upotrebljenih za digitalizaciju i uvozom 3D modela implanata iz CAD biblioteke proizvođača. Odstupanja su analizirana u odnosu na centar baze implanta (odstupanje od centra) i u odnosu na centralnu osu implanta (ugao odstupanja), &scaron;to je omogućilo tačno prostorno orijentisanje implanata na replika modelima u poređenju sa referentnim. Ova metodologija je originalna, jer je u odnosu na metodologije koje su do sada kori&scaron;ćene u svrhu prostorne orijentacije implanata, uvođenjem novih parametara u analizu, omogućila tačnije definisanje prostornog odstupanja analiziranih implanata. Rezultati dobijeni u istraživanju doveli su do zaključka da metoda otiskivanja i vrsta otisnog materijala utiču na tačnost otiskivanja implanata. Takođe, angulacija implanata od 20&deg; ima veći uticaj na tačnost definitivnih radnih modela u poređenju sa paralelnim implantima. Time su potvrđene radne hipoteze doktorske disertacije. &bdquo;Splint&ldquo; metoda otiskivanja i adicioni silikon izdvojili su se kao najtačniji pri otiskivanju implanata. Kombinacije &bdquo;splint&ldquo; metode sa adicionim silikonom i polietrom i otvorene metode sa adicionim silikonom dale su bolje rezultate pri otiskivanju anguliranih implanta, dok je u grupi paralelnih implanata zaključeno da metoda i materijal ne utiču na tačnost otiskivanja. &bdquo;Splint&ldquo; i otvorena metoda i adicioni silicon pružili su najtačnije otiske bru&scaron;enih zuba. &bdquo;Splint&ldquo; metoda u kombinaciji sa adicionim silikonom dala je najmanja ukupna odstupanja pri otiskivanju implanata i zuba zajedno. Prezentovana studija je specifi čna, kako po izboru zadatog kliničkog slučaja I uporednoj analizi tačnosti istovremenog otiskivanja implanata i zuba, tako i po samoj metodologiji analiza odstupanja implanata, te predstavlja originalni doprinos naučnoj i stručnoj javnosti.</p> / <p>The introductory part of the PhD-theses describes fundamental conventional impression methods, as well as modified techniques used in modern-day implant prosthetics. The biomechanics specificity of the implant supported prosthesis in relation to the biomechanics of natural-teeth retained prosthetics is showed. The emphasis is on the issue&rsquo;s complexity at accomplishing the absolute passive fit of the prosthesis onto the abutment, with particular regard to the impact of the implant impression procedure and implant angulation its elf. A detailed description is provided for all other factors which can influence the accuracy of working casts during implant-based dental prosthesis, making reference to the current data in the literature, as well as to the scientific justification for research. The aim of the study was to examine the influence of the impression method, implant angulation and type of the impression material on the accuracy of the definitive working model for production of the implant-supported dental prosthesis. The experiment was conducted in the in vitro conditions. The research is based on examining the impression accuracy by using three different impression methods (direct, indirect, as well as modifi ed &ldquo;splint&rdquo; method), by using two types of elastic impression materials (addition silicone and polyether), as well as the impact from two different implant groups (angled at 20&deg;, and parallel ones). Master (referential) model was planned to simulate a common clinical case of the upper jaw partial edentulism (Kennedy 1st class), which apart from the two angulated implants on one side, and two parallel implants on the other, also presupposed presence of milled teeth, prepared to accept ceramic dental bridge in the frontal region. Impression of teeth and implants was conducted simultaneously, and second part of the research encompassed examination of the applied method&rsquo;s and material&rsquo;s impact onto accuracy of the impressed teeth surfaces. This expanded the research fi eld and enabled drawing conclusions regarding the appropriate method indication and material for impression of a particular clinical case. Complete production methodology of master and definitive working casts (replicas), as well as the impression procedure itself, were all conducted according to the cutting-edge research principles, as well as with the application of instruments and materials of leading world producers. For the purpose of the analysis of implants and teeth deviation on replica models in relation to the reference model, the models underwent optical 3D (three-dimenzional) digitalization by using two state-of-the-art laboratory scanners characterized by exceptional accuracy of scanned surfaces. First model to be digitalized was the master one, in order to obtain nominal geometry, following which 30 model replicas were scanned, for the purpose of comparative geometrical analysis. The analysis was conducted by using latest specialized software designed for CAD (Computer-Aided Design) inspection method. Geometric analysis of the milled teeth (tooth abutments) deviation was conducted by using the overlapping superposition technique (bestfit) real geometry (on the replica model) with nominal geometry (on the master model). As opposed to the teeth-stump analysis, for the purpose of geometrical analysis of implant deviations, a local coordinate system for each analyzed implant was created, by using special abutments used for digitalization and by importing 3D implant models from the manufacturer&rsquo;s CAD library. Deviations were analyzed in relation to the implant base center (deviation from the center), and in relation to the implant central axis (deviation angle), which enabled accurate implant spatial orientation on the replica models in comparison the referential ones. This methodology is original, since unlike methodologies used so far for implant spatial orientation, it has enabled, through introducing new parameters into analysis, a more accurate defining of analyzed implants spatial deviation. Results obtained during research have led to the conclusion that that the impression methodology and type of the impression material influence the implant impression accuracy. Also, implant angulation of 20&deg; has a higher impact on accuracy of definitive working models in comparison with parallel implants. This confirms the PhD-thesis working hypotheses. The &ldquo;splint&rdquo; impression method and addition silicone have excelled as most accurate at implant impression. Combination of &ldquo;splint&rdquo; methods with addition silicone and polyether and opened methods with addition silicone proved to obtain better results when impressing angulated implants, while in the group of parallel implants, it was concluded that the method and material do not infl uence the impression accuracy. The &ldquo;splint&rdquo; and the open method and addition silicone provided most accu rate imprints of ground teeth. The &ldquo;splint&rdquo; method in com bination with addition silicone provided the least over all deviation at impression of implants and teeth together. The presented study is a specifi c one, both in terms of selection of the given clinical case and comparative analysis of the simultaneous impression of teeth and implants, but also in terms of the methodology itself used to analyze implant deviation, which in its own right represents an original contribution to the scientific and expert public.</p>