<p>Kada je profesor renesansne<br />književnosti na UCLA dr Majkl Alen krajem<br />prošlog i početkom ovog veka počeo da<br />objavljuje svoje prevode dela Marsilija Fičina<br />sa latinskog na engleski jezik, moglo bi se reći<br />da je započeo novo poglavlje u šekspirologiji.<br />Neuporedivo veća dostupnost ovih,<br />svojevremeno izuzetno uticajnih, a u<br />međuvremenu gotovo zaboravljenih tekstova<br />dovela je do obnove interesovanja književnokritičkih<br />krugova za fenomen poznat kao<br />renesansni neoplatonizam, praćene povećanom<br />svešću o tome koliko je sveobuhvatan i<br />sveprožimajući uticaj koji je ovaj neobični i<br />eklektički sistem misli ostvario na Šekspirova<br />dela, kao i dela mnogih njegovih savremenika.<br />Renesansni neoplatonizam, iako ni<br />ranije nije bio nepoznat šekspirolozima, dugo je bio zanemarivan pri tumačenjima Šekspirovih<br />dela – posebno onih „ozbiljnijih“ – kao suviše<br />marginalan ili, u najboljem slučaju, suviše<br />optimističan skup ideja o harmoniji kosmičkih<br />sfera. Detaljnije čitanje Fičinovih tekstova, kao<br />i dela drugih neoplatoničara i njihovih drevnih<br />izvora, pruža neprocenjiv uvid u „mračnu“<br />stranu neoplatonizma, ali i „mračnu“ stranu<br />Šekspirovih „mračnijih“ drama.<br />Ovaj uvid nije zanimljiv samo sa<br />aspekta tumačenja književnosti. Šekspirovo<br />doba, koje se sada najčešće naziva ranim<br />modernim periodom upravo iz tog razloga, doba<br />je u kome su utemeljeni mnogi kulturni obrasci<br />koji su i dalje u opticaju. Upravo su Šekspirova<br />dela u velikoj meri poslužila kao provodnik za<br />veliki broj tih obrazaca zbog široke i dugotrajne<br />recepcije koju su uživala.<br />Polazeći od pretpostavke da se bazični<br />metafizički koncepti mogu lako prenositi i<br />ugrađivati u temelje raznih ideologija u<br />najširem smislu te reči i da su stoga njihovo<br />iznošenje na površinu i analiziranje posebno<br />zanimljivi i korisni, ova disertacija za svoj<br />fokus uzima jedan metafizički koncept koji čini<br />osnovu renesansnog (a i svakog drugog)<br />neoplatonizma. Taj metafizički koncept jeste<br />hijerarhijska i gotovo uvek rodno determinisana<br />dihotomija duh/materija, čije se „mračnije“<br />manifestacije u renesansnom neoplatonizmu<br />često zanemaruju ili pogrešno pripisuju<br />hrišćanskim uticajima.<br />Cilj ove disertacije je da se identifikuju<br />oni aspekti Šekspirovih dela – pre svega<br />tragedija i takozvanih „problemskih drama“ –<br />koji su u saglasju sa dualističkom metafizikom<br />renesansnog neoplatonizma, zatim da se<br />značenja tih aspekata analiziraju u okviru te<br />metafizike, te da se time iznađu dalje<br />implikacije ne samo za tumačenja Šekspirovih<br />dela, već i za bliže razumevanje čitave naše<br />civilizacije, koja bi se, pre no posthrišćanskom,<br />moga slobodno nazvati postneoplatoničarskom.<br />Kao hipoteza se postavlja očekivanje da<br />će dualistički koncepti koji potiču iz<br />renesansnog neoplatonizma biti pronađeni na<br />nekolikim nivoima Šekspirovih odabranih<br />tekstova, od zvučnog, preko metaforičkog, do<br />alegorijskog. Daleko od toga da ponudi<br />nekakvo konačno tumačenje Šekspirovih dela,<br />ova analiza će, nadamo se, prosto povećati broj<br />njihovih mogućih interpretacija.<br />Metodi koji će biti korišćeni su<br />eklektični. Najčešće će se koristiti klasična<br />komparativna analiza – s jedne strane,<br />metafizičkih sistema dostupnih Šekspiru putem<br />renesansnog neoplatonizma i, s druge strane,<br />Šekspirovih dela (pre svega tragedija i<br />takozvanih „problemskih drama“). Stavovi<br />autorki i autora koji pripadaju feminizmu,<br />novom istorizmu, dekonstrukciji i psihoanalizi<br />biće citirani, a neke tehnike u okviru ovih škola<br />tumačenja korišćene pri daljoj analizi. U<br />znatnom delu disertacije koristiće se<br />feminističko čitanje metafizike, jer je<br />utvrđivanje rodno zasnovanih hijerarhija i<br />stereotipa jedna od implikacija metafizičkog<br />dualizma duha i materije.<br />Prva tri poglavlja ove disertacije su<br />uvodna, od čega drugo i treće pružaju kratki<br />osvrt na razvoj dualizma duh/materija i samog<br />koncepta materije kroz istoriju evropske<br />filozofije i religije. Koncept feminino<br />determinisane, haotične i mračne materije,<br />suprotstavljen konceptu maskulino<br />determinisanog, racionalnog i svetlog duha,<br />prati se u drugom poglavlju od svojih začetaka<br />u orfizmu, dionizijskim i eleuzinskim<br />misterijama i pitagorejskom pokretu, preko<br />svog najuticajnijeg proponenta Platona i<br />njegovih sledbenika, sa posebnim osvrtom na<br />neoplatoničare, do mnogobrojnih dualističkih<br />pokreta koji su pod njihovim direktnim ili<br />indirektnim uticajem nicali diljem antičkog i<br />srednjovekovnog sveta. Radikalni ili<br />emanativni, prokosmički ili antikosmički,<br />dualizam duha i materije – prenošen kroz spise i<br />usmena učenja hermetičara, gnostika,<br />manihejaca, bogumila i katara, pa katkad i kroz<br />samo hrišćanstvo, koje mu je zvanično<br />suprotstavljeno – pokazuje se kao neprekinuta<br />nit u istoriji evropske civilizacije.<br />Treće poglavlje bavi se dualizmom duha<br />i materije u renesansnom neoplatonizmu.<br />Eklektičan, kompleksan i imanentno<br />paradoksalan fenomen poznat kao renesansni<br />neoplatonizam nastaje kao rezultat snažnog<br />istovremenog upliva više tipova dualizma u<br />judeohrišćansku misao – Platonovi rukopisi<br />stižu u zapadnu Evropu zajedno sa rukopisima<br />neoplatoničara i hermetičara, ali i pravim, živim<br />kabalistima – koji sa oduševljenjem prihvataju,<br />prisvajaju i prerađuju tzv. „hrišćanski“<br />neoplatoničari na čelu sa Marsiliom Fičinom. U<br />okviru renesansnog neoplatonizma može se<br />izdvojiti nekoliko sasvim različitih i međusobno<br />nekompatibilnih struja: „čist“ neoplatonizam,<br />magija, alhemija, gnosticizam, kabala i<br />hermetizam. Sve one, bile prokosmičke ili<br />antikosmičke, imaju u svojoj osnovi rodno<br />determinisan hijerarhijski dualizam duha i<br />materije i, u najmanju ruku, ambivalentan odnos<br />prema telu i kosmosu, a u odnosu na samu<br />materiju – odnosno, šta se sa njom može ili<br />mora činiti – mogu se uočiti tri široke kategorije<br />koje se mogu ilustrovati kroz primer<br />dualističkih alegorijskih tumačenja mita o<br />Narcisu.<br />Plotinovo viđenje Narcisa kao prikaz<br />duha prevarenog sopstvenim odrazom u kaljuzi<br />materije poredi se sa gotovo identičnim, ali<br />drugačije percipiranim događajem opisanim u<br />hermetičkom spisu Pimander, gde je pad duha u<br />materiju u kojoj se ogleda opisan kao kreativni<br />čin ljubavi iz koga nastaje kosmos. Tako<br />antikosmički nastrojeni Plotin moli čitaoca da<br />se vine ka pravom duhovnom izvoru svog lepog<br />lika, jer je druga opcija pad u kal materije.<br />Treća opcija, koju nudi prokosmički<br />hermetizam, jeste ljubavni spoj duha i materije<br />u kom superiorni ali benevolentni maskulini<br />duh svojevoljno svojim odrazom formira<br />inferiornu ali prijemčivu femininu materiju.<br />Ove tri opcije se ogledaju u Šekspirovim<br />delima u centralnom delu disertacije (poglavlja<br />4-9), koji se sastoji od komparativne analize<br />pristupa materijalnom i telesnom u, s jedne<br />strane, različitim strujama renesansnog<br />neoplatonizma i, s druge strane, Šekspirovim<br />delima, najpre tragedijama i problemskim<br />dramama.<br />Pojedinačna poglavlja središnjeg dela<br />disertacije bave se mogućim pristupima<br />materiji, ali takođe i mogućim koracima na<br />jednom neoplatoničarskom putu kroz<br />materijalni svet.<br />Taj put počinje u „Tamnici“, kojom se<br />bavi četvrto poglavlje. Istraživanje<br />antikosmičkih stavova prema materijalnom i<br />telesnom u Šekspirovim tragedijama i<br />problemskim dramama dovodi do zaključka da<br />su oni u skladu sa antikosmičkim učenjima<br />gnostika, manihejaca, bogumila, katara, i<br />pesimista među neoplatoničarima. Junaci<br />Šekspirovih tragedija i problemskih drama<br />(Hamlet, Romeo, Kleopatra, Lir, Gloster, Tit<br />Andronik) svet i telo eksplicitno doživljavaju<br />kao tamnicu duše, a često se takva osećanja i<br />poređenja javljaju u doslovnim tamnicama (kao<br />što na svojoj koži iskuse Ričard II, Lir,<br />Malvolio, Klaudio i Barnardin). Mora se<br />primetiti da su antikosmički stavovi kod<br />Šekspirovih junaka najčešće posledica<br />nekakvog šoka ili razočarenja.<br />Mikrokosmosi drama kao što su Hamlet,<br />Magbet, Kralj Lir i Mera za meru mogu se čitati<br />kao alegorijski prikazi neoplatoničarskog pakla<br />u kome vlada haos mračne materije, a njihovi<br />vladari-uzurpatori kao zločesti demijurzi.<br />Primećuje se dvojaka subverzivnost – u<br />religijskom i političkom smislu – korišćenja<br />figure kralja kao demijurga, kao i činjenice da<br />pomoć utamničenima u njegovom mračnom<br />domenu uvek dolazi spolja, obično u figuri<br />doketskog Hrista, koji dolazi da probudi<br />uspavane iskre (Vojvoda u Meri za meru, duh<br />Hamletovog oca, Kordelija u Kralju Liru).<br />Kada se svet posmatra kao tamnica čiji<br />je glavni tamničar lažljivi uzurpator, sama<br />akcija postaje problematizovana i lako se nailazi<br />na stav da je kontemplacija bezbednija i čistija<br />opcija. Tako se Hamletov čuveni solilokvij<br />može čitati i kao suprotstavljanje opcije „biti“ u<br />fiksnom, nepromenljivom duhu opciji „ne biti“<br />u fluidnom i iluzornom svetu stalnog nastajanja<br />i nestajanja materije. Mnogi Šekspirovi junaci<br />izbegavaju da uprljaju ruke i odriču se svega,<br />između ostalog i ljubavi, zarad viših ciljeva<br />(Hamlet; Vojvoda, Izabela i Anđelo u Meri za<br />meru).<br />Ovo se u sledećem poglavlju,<br />„Uznošenje“, pokazuje, opet u<br />neoplatoničarskom diskursu, kao potencijalno<br />pogrešan korak. U neoplatonizmom inspirisanoj<br />renesansnoj teoriji ljubavi, čiji su najuticajniji<br />propagatori Fičino i Bruno, upravo se kroz<br />erotsko dostiže božansko, ali uz bitno<br />upozorenje da erotski poticaj mora dolaziti od<br />nebeske, a ne zemaljske Venere, i da ne sme<br />imati za cilj brak ili, još gore, blud. Narcis koji<br />se ogleda u baruštini materije mora znati da je<br />zaljubljen u sopstveni lepi odraz, a ne u tu baru,<br />i mora se vinuti naviše, ka čisto duhovnom<br />božanstvu kome je suštinski istovetan.<br />Analizom Šekspirovih dela se utvrđuje da se<br />primeri uspešnog erotskog uzdizanja od<br />materijalnog i telesnog mogu naći uglavnom u<br />komedijama, dok je u mračnijim dramama<br />figura nebeske Venere uvek bar donekle<br />problematizovana, kao što je to Dezdemona u<br />Otelu. Takođe se dolazi do zaključka da je eros<br />dualizma po definiciji narcisoidan, jer je uvek<br />težnja istog za istim – duha za duhom,<br />razdvojenim samim od sebe Drugim materije – i<br />da je ovakva idealizovana ljubav, bilo se<br />manifestovala homoerotski ili heteroerotski (a<br />obe manifestacije se mogu naći kod Šekspira)<br />neumitno neprijateljski nastrojena prema svakoj<br />stvarnoj ženskoj osobi pojedinačno i ženskom<br />telu uopšte.<br />Poglavlje „Enoza“ bavi se stanjem koje<br />predstavlja krajnji cilj dualističke erotske<br />žudnje, a to je mistično potpuno utapanje svake<br />iskre u svoje božansko izvorište. Svrha<br />narcisoidnog erosa dualizma se ispunjava tako<br />što se maskulini duh sjedinjuje sam sa sobom.<br />Iako je nijedna pravoverna monoteistička<br />religija ne priznaje kao legitimni cilj vernika,<br />enoza je eksplicitno postavljena kao ishodište<br />svake duše u Fičinovom sistemu „hrišćanskog“<br />neoplatonizma, bilo kao ishod čiste<br />kontemplacije ili vatrene žudnje. Kod Šekspira<br />se figura enoze javlja uglavnom u ovom<br />drugom obliku, i to nikada bez poveće doze<br />ambivalencije prema erotskom. Antonijev<br />dijalog sa Erosom ilustruje nekoliko aspekata<br />erotske enoze: brisanje granica između<br />ljubavnika i voljenog, onostranu prirodu<br />„istinske“ ljubavi, povezanost seksualnosti i<br />smrti, konačno nepostojanje identiteta i<br />ništavilo smrti kao krajnji cilj i ishod svake<br />žudnje. Ovi aspekti se dalje istražuju i ilustruju<br />kroz svoje manifestacije u Šekspirovim<br />tragedijama i problemskim dramama (Hamlet,<br />Romeo i Julija, Otelo, Troil i Kresida, Mera za<br />meru, Julije Cezar, Timon Atinjanin). Zaključak<br />je da Šekspir uvek zadržava ambivalenciju<br />prema erotskom i da se svaka erotska smrt može<br />tumačiti i kao enoza i kao pad.<br />Sedmo poglavlje, „Silazak“, bavi se<br />onim što se zbiva kada Narcis, zaveden<br />odrazom svog duha u njima, zakorači u vode<br />materije. Fičino i Bruno su u svojim teorijama<br />ljubavi jasni: ukoliko ljubavnik napravi kobnu<br />grešku i posegne za telom osobe za koju mu se<br />učini da ga erotski privlači, umesto da se,<br />inspirisan njenom lepom formom, vine ka<br />čistoti duha odakle ta forma potiče, upašće u<br />pakao materijalnog. Zemaljska Venera može<br />pod maskom nebeske zavesti naivnog i nevinog<br />ljubavnika i odvući ga u dubine materijalnog<br />sveta, naizgled nudeći mu mogućnost uzleta ka<br />nebeskim visinama. Za to je dovoljna jedna noć<br />provedena sa njom. Ovaj zaplet se može naći, u<br />različitim varijacijama, u mnogim Šekspirovim<br />delima: Sve je dobro što se dobro svrši, Troil i<br />Kresida, Mera za meru, Romeo i Julija i Otelo.<br />U svima je dovoljna jedna noć provedena sa<br />njom da se nebeska Venera volšebno<br />transformiše u zemaljsku – čista Dijana u<br />bludnu Jelenu, devica u kurvu – i utamniči<br />zlosrećnog ljubavnika u telesnost braka ili<br />bluda, ili, još gore, na samo dno pakla ženske<br />seksualnosti, u haotično ništavilo pramaterije.<br />Osmo poglavlje, „Ništavilo“, bavi se<br />upravo onime što se nalazi na dnu<br />neoplatoničarskog kosmosa – ništavilom koje se<br />istodobno otkriva kao neoplatoničarska prima<br />materia. Ona je uvek feminino determinisana –<br />u neoplatonizmu je Hekata identifikovana sa<br />materijom, a figura Hekate se i u<br />mikrokosmosima Šekspirovih mračnijih<br />komada pokazuje kao prava vladarka paklenog<br />domena zločestog uzurpatora (Ledi Magbet,<br />Tamora, pa čak i Gertruda). Feminina<br />determinisanost pramaterije ogleda se kod<br />Šekspira i u višeznačnom i često ponavljanom<br />glasu, ili slovu, ili cifri – „O“ ili „0“ – koje<br />može biti matematički izraženo ništavilo<br />pramaterije, ali i oznaka za vaginalni otvor.<br />Ovom višeznačju doprinosi i činjenica da se reč<br />„nothing“ („ništa“), uvek zlokobno značajna reč<br />kod Šekspira, mogla u jeziku Šekspirove<br />Engleske koristiti u oba smisla. „O“ je i oznaka<br />za matericu u kojoj se ljudsko biće, po<br />tadašnjim teorijama, zdušno prihvaćenim od<br />strane neoplatoničara, materijalizuje od očevog<br />duha i majčine materije, i time materinstvo<br />dobija izrazito negativan prizvuk. Majka je ta<br />koja doprinosi materiju u procesu reprodukcije,<br />čineći nas time smrtnim i pravdajući čestu<br />povezanost figura materice i grobnice<br />(„womb/tomb“), kao i očajnički pokušaj nekih<br />junaka – primerice, Koriolana – da se od<br />materinskog tela radikalno odvoje, što često<br />dovodi do nasilnog i krvavog vraćanja u njega.<br />Neoplatoničarska majka, pokazuje se, često<br />proždire sopstvenu decu.<br />U mnogim tragedijama se junak suočava<br />sa pramaterijom koja se pojavljuje doslovno<br />uobličena u „O“: primeri za ovu figuru su<br />paklena jama u šumi višestruko povezana sa<br />Tamorom i vaginalno determinisana u Titu<br />Androniku, grobnica Kapuleta u Romeu i Juliji,<br />veštičiji kotao u Magbetu, kao i vaginalni pakao<br />kroz koji prolaze Lir i Timon u svojoj mašti.<br />Hamlet se spušta u tri gradirana ponora<br />pramaterije u svojoj istrazi o tome odakle dolazi<br />trulež u Danskoj: Ofelijina, zatim Gertrudina<br />odaja, i na kraju otvoreni grob u koji uskače.<br />Suočavanje sa materijalnom osnovom kosmosa,<br />premda u tragedijama uglavnom najviše služi<br />tome da ilustruje paklene dubine do kojih se<br />junak i/ili njegov svet srozao, može dovesti<br />junaka i do neke vrste regeneracije i ponovnog<br />rođenja, kao što je slučaj sa Lirom.<br />Suočavanje sa neformiranom materijom<br />može dovesti neoplatoničarskog junaka i do<br />prokosmičkih tendencija: može poželeti da u taj<br />mračni haos unese red i lepotu forme iz viših<br />kosmičkih sfera. Time se bavi poslednje<br />poglavlje centralnog dela disertacije, nazvano<br />„Teurgija“. Narativ iz Pimandera o<br />primordijalnom duhovnom Čoveku koji<br />ogledanjem u njenim tamnim vodama<br />svojevoljno daje formu voljenoj materijalnoj<br />Prirodi je, u kombinaciji sa Jamblihovom<br />teorijom teurgije, dao podsticaj Fičinu da<br />osmisli sopstvenu, i pored svog stalno<br />ambivalentnog stava prema bilo kakvoj<br />interakciji maskulinog duha sa femininom<br />materijom. Teurgija – koja može obuhvatati<br />rituale, praktičnu magiju i alhemiju, ali i druga<br />neimenovana delanja – nalazi se na<br />prokosmičkom ekstremu neoplatonizma, kao<br />aktivan napor svakog pojedinca da uvede red u<br />kosmos i, kao demijurg, i sam formira materiju<br />koja mu je na raspolaganju.<br />Kod Šekspira se primeri uspešne<br />teurgije uglavnom mogu naći u kasnijim<br />komadima (takozvanim „romansama“), dok<br />tragedije i problemske drame obično prikazuju<br />obrnut proces, u kome se kosmos svodi na haos<br />pramaterije. Ubijanje ili uklanjanje uspešnih<br />teurga, koji održavaju red na svim nivoima –<br />pojedinac, država, kosmos – dovodi do pada<br />čitavog domena u haos, kao što se može videti u<br />Meri za meru, Hamletu i Magbetu. Figura<br />uspešnog teurga ili maga oslikava se kao<br />neoplatoničarsko sunce koje oplođava i formira<br />mrtvu materiju, dajući joj život, kao što je slučaj<br />sa solarnim kraljem Dankanom. Uspešan teurg<br />je dobar kralj, otac, oličenje božanstva, što se<br />istražuje kroz metaforu kovanja novca, koje,<br />kao davanje svog lika i forme bezobličnom<br />metalu, kao pravo pripada upravo ovim<br />figurama. Lirova izjava da sme da kuje novac<br />pošto je on kralj se, međutim, može čitati i kao<br />izjava bilo kog teurgijski nastrojenog pojedinca,<br />jer po metafizici prokosmičkih struja u<br />neoplatonizmu svaka iskra duha ima pravo i<br />obavezu da formira materiju po svom<br />uzvišenom liku i uvodi poredak u nju.<br />Prokosmički dualizam se time pokazuje kao<br />potencijalno politički i religijski čak<br />subverzivniji od antikosmičkog.<br />Teurgija kao koncept je, dalje se<br />primećuje, ugrađena u nekolike diskriminatorne<br />ideologije: mag može figurirati kao kolonizator<br />koji civilizuje inferiornije, telesnije,<br />materijalnije „varvare“ ili kao krotitelj, opet,<br />inferiornijih, telesnijih, materijalnijih žena. U<br />Buri se, recimo, jasno vide oba procesa, kao i<br />paradoks po kome je muškarac koji menja i<br />kontroliše prirodu (Prospero) moćni mag, dok je<br />žena koja čini to isto (Sikoraks) zlokobna<br />veštica.<br />Ženske figure se u slikama vezanim za<br />teurgiju javljaju u dve najčešće varijante. U<br />prvoj su predstavnice feminine materije, koja u<br />prokosmizmu može biti „dobra“ ukoliko je<br />dovoljno poslušna i prijemčiva kontroli i<br />formiranju od strane maskulinog duha, koji time<br />postaje direktno odgovoran za nju, što dovodi<br />do pojačane anksioznosti. Neposlušna materija<br />je kod Šekspira često predstavljena kroz figure<br />neposlušnih žena. Analiziraju se zanimljive<br />slike u kojima se pobuna kćerki (Šajlokove i<br />Lirovih) opisuje kao pobuna materijalnog i<br />telesnog protiv duha koji daje život.<br />Potencijalno neposlušna žena, doživljena kao<br />previše materijalna i telesna jer aktivnim<br />iskazivanjem ljubavi pre braka (Dezdemona,<br />Julija, Kordelija) daje signal ocu i/ili mužu da<br />joj je požuda preča od dužnosti, može biti<br />odbačena, i tu se oslikava druga varijanta<br />ženske figure – kao spone kosmosa.<br />Naime, Šekspirovi junaci, koji usled<br />imanentne paradoksalnosti neoplatonizma<br />nikada ne mogu znati kako se odnositi prema<br />ženskim figurama, često prave i grešku upravo<br />suprotnu, ali isto tako fatalnu, kao što je pad<br />pred požudom zemaljske Venere, a to je<br />odbacivanje ženske ljubavi iz straha da je u<br />pitanju puka požuda. Ispostavlja se da je ta<br />ljubav, kao što je slučaj u Kralju Liru i Otelu,<br />ali i Zimskoj bajci, bila neoplatoničarski zlatni<br />lanac ljubavi, spona kosmosa, koja ga je držala<br />u harmoniji, a da bez nje haos pramaterije<br />ponovo dolazi. Šekspir ovime dekonstruiše<br />dihotomiju ljubav/dužnost, i to koristeći<br />neoplatoničarsku metafiziku, u kojoj su oba<br />pojma sinonimi za harmoniju kosmosa koju<br />održava uzvišena božanska ljubav. Kodelijin<br />odgovor Liru da ga voli „according to my bond“<br />(dužnost i spona su samo neka od mogućih<br />značenja ove reči) time dobija dodatne moguće<br />interpretacije.<br />Još jedna dihotomija koju Šekspir<br />dekonstruiše upravo putem neoplatoničarske<br />metafizike jeste, u njegovo doba popularna,<br />umetnost/priroda. Umetnost se – u smislu svega<br />umetnog i artificijelnog i svakog umeća, veštine<br />i delanja koje uređuje i menja datost – često<br />suprotstavljala „Bogom danoj“ prirodi u<br />pokatkad žestokim debatama, od kojih su neke<br />umele da potkače i pozorište. Ono po čemu se<br />neoplatonizam razlikuje od pravovernih<br />monoteizama jeste, između ostalog, dvojakost<br />shvatanja prirode i neinsistiranje na njenoj<br />normativnosti. Dve prirode u neoplatonizmu,<br />viša i niža, duhovna i materijalna, aktivna i<br />pasivna, korespondiraju sa Venerom i Hekatom,<br />a ova podvojenost prirode se najizrazitije<br />ispoljava u Kralju Liru, ali se njene<br />manifestacije mogu naći i u Hamletu i Magbetu.<br />Viša priroda koja kultiviše nižu kao što vrtlar<br />kultiviše vrt – što je česta figura, kako kod<br />renesansnih neoplatoničara, tako i kod Šekspira<br />– poistovećuje se sa umetnošću.<br />Pozorišna umetnost kao ogledalo prirode<br />u Hamletovoj izjavi može se u<br />neoplatoničarskom ključu čitati i kao teurgijsko<br />upodobljavanje niže prirode višoj, a ne samo<br />kao puki mimetski prikaz čulne stvarnosti.<br />Dramaturg se tako pokazuje kao teurg koji<br />onom materijom koja mu je na raspolaganju<br />manipuliše e da bi i nju (svoje glumce,<br />scenografiju i pozorište) i publiku transformisao<br />i preuredio po liku više prirode koja je njemu,<br />po platoničarskim teorijama božanske poetske<br />inspiracije, dostupnija. Dok u tragedijama<br />teurgijske umetničke tendencije ostaju<br />neispoljene, a njihovi nesuđeni agenti (kao što<br />su Lavinija u Titu Androniku i Kasio i<br />Dezdemona u Otelu) obogaljeni i/ili ubijeni,<br />usled čega kosmos ponovo postaje haos, u<br />romansama se pojavljuju i uspešni umetniciteurzi.<br />Paulina u Zimskoj bajci i Prospero u Buri<br />su možda najbolji primeri, koji svojim<br />„nadilaženjem“ prirode i ukazivanjem na višu<br />istinu putem pozorišne iluzije pokazuju da je<br />dramaturg verodostojniji stvaralac od<br />demijurga.<br />Posle kratke rekapitulacije<br />paradoksalnih i često međusobno<br />nekompatibilnih tumačenja Šekspirovih dela na<br />osnovu aspekata metafizičkog dualizma<br />preuzetog iz renesansnog neoplatonizma, u<br />zaključku ove disertacije predlaže se detaljnije i<br />dublje izučavanje uticaja neoplatoničarskog<br />koncepta materije, kao i dihotomije<br />duh/materija, na dalju književnost i kulturu.<br />Ovo bi moglo da ima implikacije za studije<br />književnosti, ali i studije kulture, rodne i kvir<br />studije.</p> / <p>We have in the past two decades, owing<br />to the recently appearing translations of Ficino’s<br />works into English, witnessed a revival of<br />interest in the phenomenon known as<br />Renaissance Neoplatonism. Although not<br />unknown to Shakespearologists, Renaissance<br />Neoplatonism has long been neglected in<br />interpretations of Shakespeare’s works –<br />especially the “darker” ones – as an overly<br />marginal, eccentric, or optimistic concoction of<br />notions on the harmony of the spheres. A deeper<br />reading of Ficino’s texts, as well as those of<br />other Renaissance Neoplatonists and their<br />ancient sources, offers an invaluable insight into<br />the “dark” sides of both Neoplatonism and<br />Shakespeare’s “darker” plays.<br />This insight is also intriguing for areas<br />of research other than literary criticism. It was in Shakespeare’s age – now usually referred to</p><p>as the early modern period precisely for this<br />reason – that many of our own current cultural<br />patterns were shaped, and Shakespeare’s works<br />certainly served as one conduit. Using as its<br />starting point the assumption that basic<br />metaphysical concepts can with great ease be<br />transferred over time and space and built into<br />the foundations of differing ideologies in the<br />broadest sense of the word, and that unearthing<br />and analyzing them is therefore an especially<br />rewarding and useful endeavor, this dissertation<br />chooses to focus on a metaphysical concept<br />which lies at the very basis of (Renaissance)<br />Neoplatonism. The metaphysical concept in<br />question is the nearly invariably gendered and<br />hierarchized spirit/matter dichotomy, whose<br />more sinister and “darker” manifestations in<br />Renaissance Neoplatonism have frequently been<br />neglected or misattributed to Christian<br />influences.<br />The aim of this dissertation is to identify<br />those facets of Shakespeare’s darker plays –<br />primarily his tragedies and “problem plays” –<br />that resonate well with the dualistic traditions<br />extant in Renaissance Neoplatonism, analyze<br />their possible meanings within the contexts<br />offered by these religious and philosophical<br />systems, and hopefully discover their further<br />implications for understanding both<br />Shakespeare and certain aspects of so-called<br />Western cultures. The hypothesis is that the<br />dualistic concepts derived from Renaissance<br />Neoplatonism will resonate well with parts of<br />Shakespeare’s work, revealing in their<br />originative context further notions illuminating<br />further meanings attributable to Shakespeare’s<br />text and our cultural atmosphere, many of which<br />will be paradoxical and contradictory – much<br />like Renaissance Neoplatonism itself.<br />The central portion of this thesis consists<br />of a comparative analysis of approaches to the<br />material and the carnal existing in, on the one<br />hand, various branches of Renaissance<br />Neoplatonism, and, on the other, Shakespeare’s<br />work, primarily his tragedies and so-called<br />“problem” plays. The individual chapters deal<br />with possible approaches to matter and also<br />possible steps along a Neoplatonic journey<br />through the material world. This journey begins<br />in “The Prison,” where the hero experiences<br />those Neoplatonic sentiments that are on the<br />anti-cosmic end of the spectrum. This, many<br />Neoplatonists would hope, can induce him to<br />attempt an “Ascent” towards the purely spiritual<br />spheres. This ascent is often also inspired by<br />female figures stripped of all carnality. The<br />ultimate goal of Neoplatonic ascent is<br />“Henosis,” in which the hero becomes one with<br />the One. If the hero is not careful, allowing<br />himself to be lured downward by carnal female<br />figures, or if he is very adventurous indeed, he<br />can instead begin a kenotic “Descent” into the<br />depths of matter. This descent will allow him to<br />face the “Nothing” of formless prime matter<br />which is at the basis of the cosmos and his own<br />mortal body. Faced with it, he will, some<br />Neoplatonists would hope, realize that it is this<br />nothing that everything comes from, and will<br />strive to help the spiritual forces in the universe,<br />of which he ultimately is one, form it lovingly.<br />This is known as “Theurgy.”<br />As predicted, the analysis shows that the<br />dualistic concepts originating from Renaissance<br />Neoplatonism can indeed be found on several<br />levels of Shakespeare’s “darker” plays. Far<br />from providing definitive answers to questions<br />raised by Shakespeare’s work, the proffered<br />analysis, as expected, merely increases the<br />number of its possible interpretations.<br />It is concluded that the Neoplatonic<br />concept of matter and its spirit/matter<br />dichotomy exerted a formative influence not<br />only on Shakespeare and his age, but the ages<br />that followed as well, our own included. This<br />insight offers implications for further research<br />not only in literary criticism, but also cultural,<br />gender and queer studies.</p>
| Identifer | oai:union.ndltd.org:uns.ac.rs/oai:CRISUNS:(BISIS)89541 |
| Date | 30 October 2014 |
| Creators | Igrutinović Danica |
| Contributors | Gordić Petković Vladislava, Paunović Zoran, Milić Novica |
| Publisher | Univerzitet u Novom Sadu, Filozofski fakultet u Novom Sadu, University of Novi Sad, Faculty of Philosophy at Novi Sad |
| Source Sets | University of Novi Sad |
| Language | Serbian |
| Detected Language | Unknown |
| Type | PhD thesis |
Page generated in 0.0068 seconds