PhD (Xitsonga) / MER Mathivha Centre for African Languages, Arts and Culture / Ku va tiko ra Afrika-Dzonga ri simekile mfumo wa xidemokirasi hi 1994 swi vile mhaka yo saseka na ku va ndzhuti wa Vantima wu vuyiseriwa evutshan’wini bya wona. Mfumo wa xidimokirasi wu katsa na timhaka ta ndzingano wa tindzimi. Ndzavisiso lowu wu kanerile timfanelo ta tindzimi ni matimba ya tindzimi tin’wana hi ku langutisa ndhawu ya Xitsonga exikarhi ka tindziminyingi ta Afrika-Dzonga. Ndzavisiso lowu wu tirhisile maendlelo ya nongonoko wa swivutiso ku hlengeleta mahungu ya nkoka. Lawa i maendlelo ya swivutiso yo tsala kunene. Hi maendlelo lawa machudeni yo ringana makumembirhi lawa ya endlaka lembe ro hetelela ra Xitsonga na lama endlaka masitasi ya Xitsonga eyunivhesiti yin’we eAfrika-Dzonga va nyikiwile maphepha ya swivutiso kutani va hlamula hi ku tsala. Mulavisisi u kotile ku kuma mahungu eka machudeni mayelana na mavonelo ya vona ya ndhawu ya Xitsonga exikarhi ka tindziminyingi ta Afrika-Dzonga. Eka ndzavisiso lowu maendlelo ya nkoka na wona ma tirhisiwile. Wonaya tirhisiwile ku kombisa mavonelo ya vatekaxiave hi ku ya tlhantlha na ku ya hlamusela hi ku enta.Maendlelo ya nxopaxopo wa switsariwa ya tirhisiwile. Hi maendlelo lawa mulavisisi u anamisile miehleketo ya yena hi ku hlaya tibuku, tipholisi na milawu leyi khumbaka timhaka ta ririmi. Ndzavisiso lowu wu tirhisile thiyori ya ‘the universality and relativity of human rights, leyi yi boxaka leswaku timfanelo ta munhu hi leti munhu a nga na tona hikuva munhu i munhu. Hi ku kongomisa, timfanelo ta munhu i masungusungu ya vumunhu. Ndzavisiso lowu i wa nkoka hikuva wu ta endla leswaku vavulavuri va tindzimi leti nga na matimba lamatsongo va tiva timfanelo ta vona.Tlhandlakambirhi, vavulavuri va tindzimi leti nga na matimba lamatsongo na vona va ta titwa leswaku ririmi ra vona i ra nkoka exikarhi ka tiko ra tindziminyingi. Hi nga dlayiseta hi ku vula leswaku vavulavuri va Xitsonga hi ku kongomisa eka ndzavisiso lowu, va ta kota ku swi vona leswaku na vona va na lunghelo mayelana na vukorhokeri na nhluvukiso wa ririmi ra vona. / NRF