C’est la genèse du premier projet d’écriture des Libres Assiégés de Dionysios Solomos qui constitue le sujet de cette thèse. Il s’agit d’un texte inachevé, dont la réception est, en tant que telle, exclusivement issue d’éditions posthumes. La thèse est divisée en trois parties : dans la première nous entreprenons un examen critique des plus influentes éditions posthumes de l’œuvre de Solomos, en mettant l’accent sur leur incapacité à rendre compte des processus de la genèse. Nous y entreprenons, d’autre part, de déplacer l’examen de la genèse du champ de la philologie, laquelle donne la primauté au texte, au champ de la critique génétique, laquelle donne la primauté à l’avant-texte. Dans la deuxième partie, nous essayons de constituer et de lire l’avant-texte, ce qui nécessite un nouveau classement chronologique des feuillets à l’intérieur du dossier et une nouvelle transcription des manuscrits, classés à part dans un deuxième volume de format A3. Dans la troisième partie, nous faisons une tentative de lecture et d’interprétation de la genèse, tout en nous concentrant sur le problème de la compréhension des tracés et la reconstruction relative de la spatio-temporalité de l’écriture dans la genèse des Libres Assiégés. / The genesis of the first writing project of Dionysios Solomos’ The Free Besieged, a text in an unfinished state, the perception of which resides exclusively on its posthumous editions, constitutes the subject of this thesis. The thesis is divided in three parts: in the first one we attempt a critical survey of the most influential posthumous editions; these fail, in our view, to take into consideration the writing process of the poem, and we propose a different approach, that of the genetic criticism, which in contrast with philology, whose field of interest is the text, focus on the pre-text. In the second part we attempt a reading of the pre-text; for the needs of this task we proceed to a new chronological classification of the manuscripts and a new diplomatic transcription (Vol. II). In the third part we attempt a reading and an interpretation of the writing process, focussing on the problem of understanding and reconstructing the spatio-temporality of writing in the genesis of the Free Besieged.

Η παρούσα εργασία έχει στόχο τη συλλογή και τη μελέτη των κριτικών των παραστάσεων της αρχαίας ελληνικής κωμωδίας που σκηνοθέτησε ο Αλέξης Σολομός για το Εθνικό Θέατρο και οι οποίες παραστάθηκαν στο θέατρο της Επιδαύρου από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1970, οπότε το Φεστιβάλ της Επιδαύρου άνοιξε τις πύλες του σε νέους θιάσους. Μέσα από τη συλλογή των κυριότερων σημείων της κριτικογραφίας η εργασία καταγράφει και συνθέτει μια γραπτή ‘εικόνα’ της παράστασης. Το πρόβλημα που προκύπτει από τις κριτικές μελέτες είναι διττό: Καταρχάς εξαρτάται στην επιστημονική εγκυρότητα της κριτικής. Αρκετοί είναι αυτοί που αρκούνται σε μια κριτική αμιγώς υποκειμενική. Κάθε κριτική αξιολογείται με βάση την εγκυρότητα, (η οποία κρίνεται σύμφωνα με την αντικειμενική – επιστημονική διαδικασία τεκμηρίωσης του συλλογισμού), καθώς και την ειδίκευση του κάθε μελετητή, αν για παράδειγμα είναι φιλόλογος, σκηνοθέτης, ή άλλης συναφούς ιδιότητας. Στη συνέχεια ο δεύτερος άξονας αφορά στη συχνότητα που οι ίδιοι κριτικοί ασχολούνται με τις παραστάσεις του Σολομού. Είναι άξιο παρατήρησης ότι σχεδόν για δύο δεκαετίες η πλειονότητα των κριτικών που γράφουν για τον εξεταζόμενο σκηνοθέτη παραμένει η ίδια, με συνέπεια η κριτικογραφία να μην είναι παραγωγική και να μην εγείρει δημιουργικούς προβληματισμούς. Με την πάροδο των χρόνων δε, χαρακτηρίζεται από στασιμότητα και επανάληψη. Η εργασία διαρθρώνεται ως εξής: Ακολουθείται η χρονολογική κατάταξη των Αριστοφανικών παραστάσεων, έχοντας ως αφετηρία το 1957 όπου ο Αλέξης Σολομός σκηνοθετεί τις Εκκλησιάζουσες αρχικά για το Ωδείο Ηρώδου του Αττικού και ακολούθως για τα Επιδαύρια. Οι συντελεστές παρουσιάζονται μέσα από τις κριτικές που δημοσιεύτηκαν στον τύπο εκείνη την περίοδο. Επομένως, η κάθε παράσταση είναι ένα διαφορετικό υποκεφάλαιο, του οποίου η δομή προκύπτει από την παρουσίαση των συντελεστών της παραγωγής. Στην εισαγωγή των υποκεφαλαίων αναφέρονται αμιγώς γενικές συνθήκες και γεγονότα της παράστασης. / The method of Alexis Solomos for Aristophanes' comedies that have played at Epidauros Theater with the National Theater of Greece from 1957 to 1973.

Σε αυτή τη εργασία επιχειρήθηκε η συστηματική καταγραφή της παρουσίας του Διονύσιου Σολωμού στο περιοδικό Παναθήναια. Ως σήματα της παρουσίας του λειτούργησαν αποκλειστικά οι ρητές αναφορές στο όνομα του ποιητή, με επίκεντρο του ενδιαφέροντος την κριτική πρόσληψη του Σολωμού από τον κύκλο των συντακτών και των συνεργατών του περιοδικού. Οι ονομαστικές αναφορές στον Σολωμό οργανώθηκαν, με βάση το πλαίσιο εμφάνισής τους, σε τέσσερις κεντρικούς άξονες: την επετειακή και εκδοτική επικαιροποίησή του, την ενεργοποίηση ενός γόνιμου βιο-κεντρικού ενδιαφέροντος, τη στράτευσή του στο κρίσιμο ζήτημα της γλώσσας και, τέλος, στην υποδοχή του ίδιου του έργου του στο φιλόξενο περιβάλλον των Παναθηναίων. Εν είδει προλόγου, η στοχευμένη ανάγνωση του Α΄ τόμου λειτουργεί αναγνωριστικά. Θέτει, στην ουσία, το θεμελιώδες υπόβαθρο, πάνω στο οποίο εγγράφεται αργότερα το ειδικό ενδιαφέρον που θα προκαλέσει ή θα συντείνει στην «επιφάνεια» του Σολωμού στο περιοδικό Παναθήναια. Διαφαίνεται ότι ο Σολωμός για τα Παναθήναια είναι, πρώτα από όλα, ο ποιητής της εθνεγερσίας και το έργο του συνιστά την πολυτιμότερη παρακαταθήκη εθνικών αξιών. Το ισχυρό ιδεολογικό φορτίο της ποίησής του επιβάλλει στάση σεβασμού απέναντι στον «εθνικό ποιητή», με όλους τους κινδύνους που αυτό εγκλείει, δηλαδή τον περιορισμό της δόξας του σε ένα ή δύο ποιήματα (για τους πολλούς στον «Ύμνο», ή, για τους πιο μυημένους, και στους Ελεύθερους Πολιορκημένους) και τη μονοδιάστατη πρόσληψη της ποίησής του με βάση το αξιακό - ιδεολογικό της περιεχόμενο και όχι την αισθητική αξία της. Η επετειακή αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος και η σύντονη εκδοτική κίνηση, αφενός επαναφέρουν τον Σολωμό στην επικαιρότητα και, αφετέρου, καθιστούν το έργο του προσβάσιμο. Ενεργοποιείται, έτσι, αυτόματα η αναγνωστική και κριτική έλξη προς τον Σολωμό και μάλιστα με όρους που επικυρώνουν την κατίσχυση του παλαμικού δόγματος απέναντι στον εκπνέοντα επτανησιακό ιδεαλισμό. Αποδεικνύεται ωστόσο ότι ο Σολωμός θα είναι στο εξής ο ποιητής των κριτικών και των λογοτεχνών, που τον διαβάζουν και τον μνημονεύουν σε κάθε ευκαιρία, συνδέοντας, συχνά το έργο του με τον ιδεολογικο-ιστορικό χωροχρόνο τους. Ιδιαίτερη έλξη ασκεί και η μορφή του ποιητή. Η πρακτική κριτική της εποχής, άλλωστε, εκφράζεται από τη βιογραφική μέθοδο. Με ακλόνητη πεποίθηση ότι το ποίημα μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο για την αποκάλυψη της προσωπικότητας του δημιουργού του (και αντίστροφα) διερευνάται «η ιδιαίτερη ποιότητα του χαρακτήρα, της ζωής, της καταγωγής και του περιβάλλοντος» [1] του Σολωμού και επιχειρείται η αναστήλωση της ζωής του σε κάθε της λεπτομέρεια. Άλλοτε υπερκαλύπτοντας και άλλοτε υποκαθιστώντας το ίδιο το έργο, υπερισχύουν οι βιογραφικές πληροφορίες που συμπληρώνουν το βιογραφικό πορτρέτο του ποιητή και διαμορφώνουν τον λογοτεχνικό μύθο του Σολωμού. Τελευταίος και κρίσιμος όρος πρόσληψης είναι η γλώσσα του Σολωμού. Για τα Παναθήναια, η σολωμική δημοτική προτείνεται ως γλωσσικό πρότυπο. Μέσω της σολωμικής γλώσσας επιχειρείται η αποκατάσταση της ενότητας της νεοελληνικής λογοτεχνίας, από τον Ερωτόκριτο και το δημοτικό τραγούδι, ώς τη λογοτεχνία της γενιάς του ’80 και εξής: ο Σολωμός είναι ο θεμελιακός της αρμός. Το έργο του, τέλος, ελληνικό και ιταλόγλωσσο, πρώιμο και όψιμο, απαρτισμένο ή αποσπασματικό είναι ελλειπτικά παρόν. Αναγνωρίσιμα και ευρύτερα αποδεκτά τα μικρά και μεγάλα συνθέματα της νεότητας, προβληματικά και λιγότερο οικεία τα έργα της ωριμότητας προκαλούν τη συνήθη αμηχανία ή τη σιωπή της κριτικής. Σε κάθε περίπτωση, η παρουσία του Δ. Σολωμού στο περιοδικό Παναθήναια είναι σταθερή και αδιάλειπτη. Απηχεί – και επικυρώνει – το ουσιαστικό έργο κανονικοποίησης που επιτελείται από τον διαρκή αγώνα ανάμεσα στο παρόν και στο παρελθόν, ή αλλιώς, ένα στάδιο «στο διαδοχικό ξεδίπλωμα του σημασιολογικού δυναμικού που ενυπάρχει στο έργο και επικαιροποιείται στα στάδια της ιστορίας της πρόσληψής του, το οποίο προσφέρεται στην κατανοούσα κρίση, στο βαθμό που αυτή διεκπεραιώνει κατά τρόπο ελέγξιμο το “συγκερασμό των οριζόντων”[…]». [2] Άλλωστε η θεωρία της πρόσληψης διδάσκει ότι η ανάγνωση είναι έργο πολλών γενεών και αυτό, ως θεωρητική κατάκτηση, διασταυρώνεται με μια από τις βασικότερες προσδοκίες της σολωμικής ποιητικής: «Ma nelle parti †pochissimi† colpi forti, ai quail la fantasia supplisca travedendo il resto e piu ancora» («Λίγες δυνατές πινελιές», τις οποίες συμπληρώνει η φαντασία του αναγνώστη, «διαβλέποντας τα υπόλοιπα, και ακόμα περισσότερα»).[3] 1. M. H. Abrams, Ο καθρέφτης και το φως. Ρομαντική θεωρία και κριτική παράδοση, μτφρ. Άρης Μπερλής, Κριτική, Αθήνα, 2001, σελ. 427. 2. Hans Robert Jauss, Η θεωρία της πρόσληψης. Τρία μελετήματα, Εισαγωγή, μετάφραση, επίμετρο Μίλτος Πεχλιβάνος, Βιβλιοπωλείο της “Εστίας” Ι.Δ. Κολλάρου και Σιας Α.Ε., Αθήνα, 1995, σελ. 69. 3. Κατερίνα Τικτοπούλου, «Οι τύχες του ανολοκλήρωτου σολωμικού έργου. Αμηχανία και εύγλωττες μεταφορές», Διονύσιος Σολωμός:«Κανών» νεοελληνικού πνευματικού βίου; (30 Οκτωβρίου – 1 Νοεμβρίου 1997), Επιστημονικό Συμπόσιο, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη), Αθήνα, 1999, σελ. 86. / In this dissertation a systematic recording of the presence of Dionysius Solomos at the journal Panathinaia was attempted. As evidence of this presence, the references on the poet’s name with focal interest in the critical employment of Solomos’ poetry from the editors and contributors of this journal exclusively operated. These references were organized in order of appearance in four central keystones: the anniversarial and publication timeliness, the activation of a fertile bio-centric interest, its commitment to the crucial linguistic matter and finally, the reception of the works as such in the friendly environment of the Panathinaia journal. Introductorily, the targeted reading of the first volume functions as a recognition. It sets the base on which the special interest it will cause or collaborates towards the “surface” of Solomos in the Panathinaia journal is registered. It appears that Solomos, for Panathinaia, firstly is the poet of the Greek war of Independence and its works comply the most valuable heritage of national values. The anniversarial resurgence of the interest and strenuous publication movement, bring Solomos to date and, on the other hand, they make his works accessible. In this way the reading and critical attraction to Solomos is activated in terms of validating the domination of Palamas doctrine, opposing to the falling idealism of the Ionian School. It is proved that Solomos will, from now on, be the poet of the critics and the literateurs, who read and commemorate him in every chance, frequently connecting his works to their ideational- historical space-time. Particular attraction is created from the personality of the poet. The practical criticism of the time is expressed through the biographical method. With firm belief that a poem can function as a means of discovering the personality of its creator (and vice versa), the life of Solomos is explored and the detailed rebirth of the poet is attempted. At times the biographical information can cover or replace the works themselves. In this way, the literary legend for Solomos is formed. Finally, his Greek and Italian early or later work, be it composed or excerptive is missingly present. In every case the appearance of Dionysius Solomos in the Panathinaia journal is steady and constant. It echoes and certifies the essential work of canonization which is due to the constant battle between the past and the present. The reception theory teaches that reading is a work of many generations and this, as a theoretical conquer crosses with one of the most basic expectations of the poetry of Solomos.

Η παρούσα μελέτη αποσκοπεί στη διερεύνηση της σκηνικής προσέγγισης της αριστοφανικής κωμωδίας στο Εθνικό Θέατρο, καθώς επίσης και της κριτικής της πρόσληψής, μέσα από το παράδειγμα των Νεφελών. Η σκηνοθεσία των Νεφελών σε κλειστό χώρο το 1951 από τον Σωκράτη Καραντινό, σηματοδότησε την έναρξη των παραστάσεων της αττικής κωμωδίας στο Εθνικό Θέατρο της Ελλάδας. Ο Καραντινός, ο οποίος βασίσθηκε σε ιστορικές και αρχαιολογικές πηγές, προσπάθησε να εφαρμόσει τον αρχαίο τρόπο σκηνικής παρουσίασης. Ωστόσο από τις αρχαιοπρεπείς Νεφέλες του, έλειπε τελείως το κωμικό και το διονυσιακό στοιχείο του αριστοφανικού πνεύματος. Παρά τις αντικρουόμενες κριτικές η παράσταση του Καραντινού έθεσε τις βάσεις για έναν σοβαρό προβληματισμό πάνω στη σκηνική παρουσίαση της αττικής κωμωδίας στο Εθνικό Θέατρο. Ο Αλέξης Σολομός (1970) προσπάθησε να «ζωντανέψει» τον Αριστοφάνη εφαρμόζοντας τις αρχές που διατύπωσε στην πραγματεία του: «Ο ζωντανός Αριστοφάνης». Σύμφωνα με τον Σολομό η αρχαία κωμωδία έχει συγγένειες με σύγχρονες μορφές κωμωδίας, όπως είναι τα διάφορα νούμερα της επιθεώρησης, του τσίρκου, του μιούζικ χολ. Υιοθετώντας αυτές τις σκηνικές φόρμες κατάφερε να κάνει τον Αριστοφάνη προσιτό στο ευρύ κοινό, ιδιαίτερα στο φεστιβάλ της Επιδαύρου και των Αθηνών. O Κώστας Μπάκας με την έλευσή του στο Εθνικό Θέατρο, κόμισε εκεί την αριστοφανική σκηνική προσέγγιση του δασκάλου του Κάρολου Κουν, ο οποίος κινήθηκε στο πλαίσιο της «ελληνικότητας» και του «ελληνικού λαϊκού εξπρεσιονισμού». Τόσο ο Κοραής Δαμάτης, (1994) όσο και ο Γιάννης Ιορδανίδης (2001), παρόλο που χρησιμοποίησαν στοιχεία από τις δύο ερμηνευτικές σχολές (ηθοποιούς που εκπαιδεύτηκαν στο Θέατρο Τέχνης, τη θεαματικότητα του Σολομού με τους πολυπληθείς χορούς, τους αναγνωρισμένους συνθέτες και τους δημοφιλείς ηθοποιούς) προσπάθησαν να διαφοροποιηθούν από αυτές, χρησιμοποιώντας κάποια νεωτερικά στοιχεία που αφορούσαν κυρίως στη μουσική, τα σκηνικά, τα κοστούμια και τη μουσική. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ιορδανίδης στις Νεφέλες του, εφάρμοσε την πρακτική της «νεοελληνικής αναλογίας», την αντικατάσταση δηλαδή των αγνώστων προσώπων, πραγμάτων, γεγονότων κλπ. της αριστοφανικής κωμωδίας, από ανάλογα γνωστά της σύγχρονης νεοελληνικής ζωής, ιστορίας, τέχνης, παράδοσης κλπ. / This study aims to explore the staging approach to Aristophanic comedy at the National Theatre, as well as its critical reception, through the example of The Clouds. The 1951 indoor direction of The Clouds by Sokrates Karantinos marked the outset of the performances of Attic comedy at the Greek National Theater. Karantinos, based on historical and archaeological sources, tried to apply the ancient way of staging. However, his archaic Clouds lacked completely the comic and the Dionysiac element of the Aristophanic spirit. Despite its controversial reviews, Karantinos’ performance laid the foundation for a serious questioning over the staging of Attic comedy at the National Theater. Alexis Solomos (1970) tried to “revive” Aristophanes applying the principles he put forward in his treatise: “The living Aristophanes.” According to Solomos the ancient comedy has affinities with modern forms of comedy such as the various numbers of the revue, the circus and the music hall. Adopting these stage forms he managed to make Aristophanes accessible to the general public, especially at the Epidaurus and Athens Festivals. Kostas Bakas with his advent at The National Theater in 1984, he brought there the Aristophanic stage approach of his teacher Karolos Koun, who moved into the frame of “Hellenism” and “Greek Folk Expressionism.” Both, Korais Damates (1994) and Yannis Iordanides (2001) although they used some elements of the two interpretative schools of Attic comedy (actors trained at the Art Theatre, the pageantry of Solomos with the numerous choruses, acknowledged composers and popular protagonists ) they tried to differentiate from them, using various innovative elements concerning mainly the sets, the costumes and the music. It should be noted that Iordanides in his Clouds applied the practice of the “Modern Greek analogy” which is the replacing of the unknown persons, things, facts etc. of the ancient comedy by analogous known ones from the Modern Greek life, history, art, tradition etc.