Υπάρχουν πολλές και διαφορετικές αντιλήψεις για το τι σημαίνει «αξιολογώ», οι οποίες αντανακλούν και διαφορετικές προσεγγίσεις της αξιολόγησης τόσο στο εννοιολογικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο των μεθόδων και των διαδικασιών που ακολουθούνται στην πράξη. Στην παρούσα εργασία δεν προσπαθήσαμε να αναλύσουμε διεξοδικά το θέμα της αξιολόγησης, αλλά να εφαρμόσουμε συγκεκριμένες μεθοδολογίες για να πετύχουμε την αξιολόγηση ενός αριθμού προγραμμάτων που πραγματοποιήθηκαν στο νομό Αχαΐας από το σχολικό έτος 2002-2003 μέχρι σήμερα. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήσαμε δυο (2) διαφορετικές στρατηγικές. Την τελική ετεροαξιολόγηση των προγραμμάτων που υλοποιήθηκαν στο Ν. Αχαΐας των θεματικών δικτύων «Φυσικό Περιβάλλον» και «Νερό» κατά τη διάρκεια των σχολικών ετών 2002 – 2005 και την εφαρμογή διαμορφωτικής αξιολόγησης με τη μορφή έρευνας δράσης σε τρία (3) σχολεία Β/θμιας εκπ/σης του Ν. Αχαΐας με θέμα σχετικό με τα παραπάνω δυο δίκτυα. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την τελική ετεροαξιολόγηση αφορούν περισσότερο ποσοτικά στοιχεία, τα οποία προκύπτουν από έντυπα που συμπληρώνουν οι εκπαιδευτικοί που υλοποιούν τα προγράμματα και μπορούν να τύχουν στατιστικής επεξεργασίας και άρα να γενικευτούν για ένα μεγάλο αριθμό προγραμμάτων. Το μειονέκτημα σε αυτή την περίπτωση είναι ότι δεν μπορεί να αξιολογηθεί η εγκυρότητα των αποτελεσμάτων και έτσι η αξιολόγηση στηρίζεται στην εικόνα που έχουν οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί για το πρόγραμμα τους, αφού αυτό ολοκληρωθεί. Αντίθετα στην εφαρμογή των προγραμμάτων έρευνας δράσης η αξιολόγηση είναι συνεχής και διαμορφωτική, οι εκπαιδευτικοί με τη βοήθεια του κριτικού φίλου και του συντονιστή αξιολογούν τις στρατηγικές τους κατά τη διάρκεια του προγράμματος τα αποτελέσματα, όμως δεν μπορούν να τύχουν στατιστικής επεξεργασίας και άρα δεν μπορεί να υπάρξει ολοκλήρωση και γενίκευση των συμπερασμάτων. Έτσι οι δυο (2) διαφορετικές μεθοδολογίες που αναπτύξαμε είναι ποιοτικά διαφορετικές όσον αφορά την προσέγγιση και την επιστημολογία τους. Ωστόσο, η καθεμία αποκτά τη σημασία της στο βαθμό που αναδεικνύει τις ιδιαιτερότητες του κάθε τύπου αξιολόγησης και μπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να διασαφηνίσουν τις δικές τους ιδέες και αντιλήψεις για την Π.Ε. / -

Τα GIS αποτελούν σημαντικά εργαλεία στη διαχείριση των φυσικών περιοχών καθώς έχουν την δυνατότητα καταγραφής, ανάλυσης, παρουσίασης χωρικών και άλλων δεδομένων. Επίσης, η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση αποτελεί μια σημαντική πρόταση για την επίτευξη σωστής διαχείρισης των φυσικών περιοχών και μπορεί να συμβάλει στην προστασία του περιβάλλοντος. Καθώς η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με παράγοντες που αφορούν το περιβάλλον, τα GIS μπορούν να αποτελέσουν ένα εργαλείο για την επίτευξη των στόχων της. Η συλλογή δεδομένων από φορείς που εφαρμόζουν προγράμματα μη τυπικής Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Φορείς Διαχείρισης και Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης), ως προς τα προγράμματα και το εκπαιδευτικό υλικό που χρησιμοποιούν, οδήγησε στη δημιουργία θεματικών χαρτών με την βοήθεια των GIS. Οι θεματικοί χάρτες μπορούν να επεκταθούν και με άλλα θεματικά πεδία, ανά διαστήματα δε να ενημερώνονται και να επικαιροποιούνται. Επιπλέον, μπορούν να προστεθούν και στοιχεία που αφορούν τις ΜΚΟ. Ως περιοχή εστιασμένης έρευνας επιλέχθηκε ο ποταμός Χάραδρος ( μέσος και κάτω ρους) που βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή των Πατρών. Ο Χάραδρος διατηρεί ακόμα μέρος της φυσικότητάς του με χαρακτηριστική παρόχθια βλάστηση κατά τόπους, παρά τις έντονες πιέσεις και τροποποιήσεις που δέχεται. Σημαντική είναι επίσης η παρουσία του πλατανοδάσους κοντά στις εκβολές, με το μοναδικό εξελισσόμενο Δέλτα στη βόρεια Πελοπόννησο. Την μελέτη της περιοχής και τον προσδιορισμό των κύριων μονάδων βλάστησης και των ανθρωπογενών επιδράσεων στην περιοχή ακολούθησε η δημιουργία θεματικών χαρτών με την βοήθεια των GIS, για την εξαγωγή συμπερασμάτων ως προς την οικολογική κατάσταση του ποταμού. Τέλος δημιουργήθηκε ένα πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για τον ποταμό Χάραδρο όπου τα GIS χρησιμοποιούνται ως εργαλείο, με βασικό στόχο την ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας και την απόκτηση ενεργού στάσης και τάσης για συμμετοχή σε δράσεις που αφορούν την προστασία του. Το πρόγραμμα συνοδεύεται από ένα πλήρες πρωτότυπο εκπαιδευτικό υλικό (φύλλα εργασίας, χάρτες, ενημερωτικό υλικό για τα ποτάμια οικοσυστήματα και τον Χάραδρο, κλείδες) που αποτελεί προϊόν της μελέτης στην περιοχή. Τόσο η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση όσο και τα GIS, μεμονωμένα ή σε συνδυασμό, μπορούν να αποτελέσουν χρήσιμα εργαλεία για την διαχείριση των φυσικών περιοχών. / GIS are important tools in the management of natural areas as they have the ability to record, analyse and present spatial and other type of data. Environmental Education is an important proposal in order to achieve the right management of natural areas and can be helpful in the protection of the environment. As Environmental Education is strongly connected to factors that concern the environment, GIS may be used as a tool to achieve its objectives. We collected data from organizations applying programmes of non-formal environmental education (Management Agencies for protected areas and Centres for Environmental Education), about the programmes and educational materials that they use and we have created thematic maps by using GIS. These maps may be extended to other thematic fields, informed and updated at certain intervals. Moreover, data related to NGOs may can be added later on. The chosen case study area is the river Charadros (middle and lower river course), located in the broader area of the city of Patras. Despite the intense pressure and modifications that it sustains, Charadros still maintains part of its naturalness with typical riparian vegetation in some places. The presence of the plane forest near the river’s estuaries with its unique evolving Delta in northern Peloponnese is also an important reason to choose this as our study area. Our study included identification of the main vegetation units and the man induced impacts on them, was followed by the creation of thematic maps with the use of GIS, in order to assess the ecological status of the river. Finally, we have created an Environmental Education program for the river Charadros, where GIS are used as a tool. The principal aim of the program is to raise the awareness of the local community and help it to adopt an active participate in actions concerning the protection of the area. This programme also includes a complete and original educational material (worksheets, maps, information material for river ecosystems and Charadros speciffically, and photos serving as keys to identify plant species). Environmental Education and GIS, individually or in combination, can be useful as tools for the management of natural areas.

Σκοπός αυτής της έρευνας είναι η αξιολόγηση και ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Π.Ε.) με κύρια αντικείμενα: α) τη δυνατότητα συμβολής ενός εκπ/κού υλικού εστιασμένου θεματικά σε μια προστατευόμενη περιοχή στην προσέγγιση στόχων της Π.Ε. β) την αξιολόγηση χαρακτηριστικών και της χρησιμότητας του εκπ/κού υλικού και γ) πρόταση ανάπτυξης νέου για την προστατευόμενη περιοχή της Στροφιλιάς. Τη βάση της έρευνας απετέλεσε το εκπαιδευτικό υλικό «Υγρότοποι Μεσολογγίου: Ας τους γνωρίσουμε….», το οποίο έχουμε σχεδιάσει και αναπτύξει. Για τη συλλογή των δεδομένων της έρευνας αναπτύξαμε έγκυρα και αξιόπιστα εργαλεία. Για την εκτίμηση της συνεισφοράς του εκπαιδευτικού υλικού στην αλλαγή γνώσεων και στάσεων μαθητών δευτεροβάθμιας εκπ/σης διαφορετικών τάξεων και σχολείων σε προγράμματα Π.Ε. (εξυπηρετεί το αντικείμενο α και κατ’επέκταση το γ) οργανώσαμε και υλοποιήσαμε προγράμματα Π.Ε. με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού υλικού. Χρησιμοποιήσαμε τον προπειραματικό (pre-test) - μεταπειραματικό (posttest) σχεδιασμό με ομάδα ελέγχου. Συνολικά, συμμετείχαν 254 μαθητές. Για την αξιολόγηση βασικών χαρακτηριστικών του εκπαιδευτικού υλικού και την εκτίμηση της αποτελεσματικότητάς του στην εκπαιδευτική διαδικασία οργανώσαμε και υλοποιήσαμε πρόγραμμα περιβαλλοντικής ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας (εξυπηρετεί το αντικείμενο β και κατ’επέκταση το γ). Συνολικά, συμμετείχαν 601 μαθητές και 49 καθηγητές δευτεροβάθμιας εκπ/σης. Για την ανάπτυξη υλικού για την περιοχή της Στροφιλιάς διερευνήσαμε τις προϋπάρχουσες γνώσεις και στάσεις μαθητών της Αχαΐας για την προστατευόμενη περιοχή της Στροφιλιάς (εξυπηρετεί το αντικείμενο γ). Συνολικά, συμμετείχαν 747 μαθητές. Τελικά, με βάση τη διαδικασία ανάπτυξης και τα αποτελέσματα της αξιολόγησης του υλικού για το Μεσολόγγι διατυπώνουμε προτάσεις σχετικά με τις αρχές σχεδιασμού, τους στόχους και τη μεθοδολογία ανάπτυξης ενός εκπαιδευτικού υλικού ΠΕ για μια προστατευόμενη περιοχή. Αξιοποιώντας τα ανωτέρω, καταλήγουμε σε μια πρόταση ανάπτυξης εκπαιδευτικού υλικού για την προστατευόμενη περιοχή της Στροφιλιάς. Η έρευνά μας αυτή έρχεται να συμβάλλει σε θέματα σχεδιασμού, ανάπτυξης και αξιολόγησης εκπαιδευτικού υλικού Π.Ε. / The aim of this research is to assess and develop educational material for environmental education purposes with main objectives: a) the possibility of an educational material, focused to a specific protected area, to contribute to environmental education b) the assessment of features and utility of the educational material c) the proposition of developing a novel educational material for the protected area of Strofilia. The research was based on the educational material “Messolonghi wetlands: Let’s discover them…” that we created and developed. For the collection of data we developed valid and reliable tools. To assess the contribution of the educational material to the changes in knowledge and attitude of secondary education students of different grades and schools in environmental education programs (serves objective a and c) we organized and materialized environmental education projects with the aid of the educational material. We used a pre-test – post-test design with a control group. In total 254 students took part in the project. To assess the basic attributes of the educational material and to estimate its effectiveness on the educational process, we organized and materialized environmental information and sensitivization program in Patras University (serves objective b and c). In total 601 students and 49 secondary education teachers took part. To develop educational material for the Strofilia area, we researched the preexistent knowledge and attitude of students in Achaia about the Strofilia area (serves objective c). In total 747 students took part. Finally, based on the development procedure and the results of the material evaluation about Mesolongi we formulate propositions about the design principles, the objectives and the development procedure of an environmental education material for a protected area. Utilizing the above we arrive to a proposition for the development of an educational material for the protected area of Strofilia. This research contributes to design, development and evaluation issues of environmental education educational materials.

Η ιδέα της «ισορροπίας της φύσης» αποτελεί μια μεταφορά που υπονοεί πως στη φύση υπάρχει σταθερότητα και τάξη, η οποία υπαγορεύεται από ένα «δημιουργό» ή την ίδια τη φύση, και άρα προβλεψιμότητα. Η «ισορροπία της φύσης» ξεκίνησε ιστορικά ως ένα στοιχείο του αρχαίου πολιτισμού που εντοπίζεται σε διάφορες κοσμοθεωρίες, αλλά ενσωματώθηκε και στην επιστήμη της οικολογίας και έφτασε να την επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό από την εμφάνισή της ως νέας επιστήμης μέχρι και πριν μερικά χρόνια. Η ιδέα της «ισορροπίας της φύσης» έχει αναθεωρηθεί στο πλαίσιο της οικολογίας με τη διαμόρφωση νέων θεωριών και μοντέλων για τη λειτουργία της φύσης, αλλά εξακολουθεί να κυριαρχεί στην κοινωνία ως προς την περιβαλλοντική στάση και κουλτούρα της ως συνόλου, τη χάραξη στόχων και στρατηγικών από περιβαλλοντικές, μη κυβερνητικές οργανώσεις, αλλά και τη χάραξη των επίσημων πολιτικών διαχείρισης και προστασίας του περιβάλλοντος. Ακόμα, η ιδέα της «ισορροπίας της φύσης» κυριαρχεί στη σχολική επιστήμη όπου παρουσιάζεται στα σχολικά εγχειρίδια και στη σκέψη των παιδιών όλων των ηλικιών και των νεαρών ενηλίκων, όπως προκύπτει από έρευνες στο χώρο της διδακτικής της βιολογίας. Η κυριαρχία της ιδέας της «ισορροπίας της φύσης» στην εκπαιδευτική πραγματικότητα φαίνεται να δρα ως εμπόδιο στην οικοδόμηση της επιστημονικής γνώσης των παιδιών για τη φύση (δηλαδή στην προσέγγιση των σύγχρονων μοντέλων για τη λειτουργία της), αλλά και στην ανάπτυξη περιβαλλοντικά υπεύθυνης στάσης και συμπεριφοράς απέναντι σε αυτή. Υπαγορεύοντας ότι οι συνέπειες των παρεμβάσεών μας στη φύση είναι αναστρέψιμες, η ιδέα αυτή δημιουργεί την ψευδαίσθηση των «μαγικών» λύσεων, ενώ όπως έχει φανεί, η εφαρμογή της στις πολιτικές διαχείρισης της φύσης μπορεί να οδηγεί τα οικοσυστήματα σε αποτελέσματα που δεν είναι ούτε «κανονικά», ούτε «προβλέψιμα». Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, είναι σκόπιμη μία συστηματική προσπάθεια αποσταθεροποίησης της ιδέας της «ισορροπίας της φύσης» στο πλαίσιο της εκπαίδευσης. Αυτή προϋποθέτει ασφαλώς το σχεδιασμό ενός κατάλληλου μαθησιακού περιβάλλοντος, ο οποίος με τη σειρά του προϋποθέτει την ανίχνευση των ιδεών των μαθητών, καθώς σύμφωνα με τον εποικοδομισμό, που έχει επικρατήσει έναντι πιο παραδοσιακών επιστημολογικών ή γνωστικών προσεγγίσεων, η προηγούμενη γνώση του υποκειμένου έχει καθοριστική σημασία στην οικοδόμηση νέας γνώσης από αυτό. Η έρευνα με τίτλο «η ιδέα της “ισορροπίας της φύσης” στη σκέψη φοιτητών επιστημών της εκπαίδευσης» ανιχνεύει τις αντιλήψεις που έχουν σε σχέση με την ιδέα της «ισορροπίας της φύσης», παιδιά που έχουν τελειώσει τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και έχουν εισαχθεί στην τριτοβάθμια, και διερευνά το πώς αυτές οι αντιλήψεις ενσωματώνονται στους συλλογισμούς που αυτά αναπτύσσουν για φυσικές διαταραχές ή ανθρώπινες παρεμβάσεις στη φύση. Τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν πως η ιδέα της «ισορροπίας της φύσης» είναι καλά εδραιωμένη στον τρόπο με τον οποίο οι φοιτητές σκέφτονται για τη φύση. Για τους περισσότερους φοιτητές η «ισορροπία της φύσης» είναι μια πραγματικότητα και μέσα από αυτό το πρίσμα συζητούν και κάνουν προβλέψεις για τα οικοσυστήματα. Ακόμα, φαίνεται ότι οι φοιτητές θεωρούν πως ο άνθρωπος με τις ενέργειές του μπορεί να ενισχύσει και να προστατεύσει αυτή την «ισορροπία», και οι διαταραχές που προκαλούνται από ανθρώπινη δραστηριότητα θεωρούνται ιδιαίτερα κρίσιμες. Τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν πως στην πλειοψηφία τους οι μαθητές των οποίων οι ιδέες διερευνήθηκαν σκέφτονται για τη λειτουργία της φύσης μέσα από το πρίσμα της ύπαρξης μιας «ισορροπίας», και προσφέρουν υλικό για το σχεδιασμό ενός μαθησιακού περιβάλλοντος το οποίο θα προωθεί τα νέα μοντέλα λειτουργίας της φύσης και θα επιχειρεί να αποσταθεροποιήσει την έννοια της «ισορροπίας» η οποία, όπως αναφέρθηκε, δρα ως εμπόδιο στην εκπαίδευση και στην κοινωνική πρακτική. / -