MAAS / MER Mathivha Centre for Languages Arts and Culture

MA (Xitsonga) / MER Mathivha Centre for African Languages, Arts and Culture / ni/kumbe swi ri hava maendli yo vulavula hi swa miehleketo eka Xitsonga. Ku xopaxopiwa ntsena maendli yo pfumala xiendliwa ni maendli ya xiendliwa xin’we eka dyondzo leyi. Maendli ya miehleketo ya swiendliwa swinharhu a ya katsiwangi eka ntirho lowu. Dyondzo leyi yi langutana ngopfu ni tinxaka tinharhu ta maendli ya swa miehleketo, ku nga maendli lama khumbaka swa miehleketo, maendli yo vulavula hi ntsako, na maendli yo vulavula hi nchavo. Tinhlamuselo leti talaka ku kumeka ni leti nga taliki ku kumeka eka swihlambanyisi leswi nga tirha eswivulweni ni maendli lama kumbe leswi nga tirhangiki na wona ma kaneriwa eka dyondzo leyi. Thiyori leyi landzeleriwaka eka dyondzo leyi i ya Lakoff (1992) ya Conceptual Theory of Metaphor. Ku ya hi thiyori leyi matirhelo ya swivulwa swa xivumbeko xa vutlhokovetseri swavugego ma le ka ririmi eka miehleketo. Thiyori leyi yi tirhisa mpimanyiso wa swilo leswi kumekaka eka michumu mimbirhi, laha nchumu wo karhi wu twisisekaka ku antswa hi ku xiya nchumu lowu pimanyisiwaka na wona. Eka dyondzo leyi, miehleketo yo pimanyisa milongoti leyi kumekaka eka michumu mimbirhi yo hambana yi tirhisiwaka eka ku xopaxopa swihlambanyisi swa Xitsonga leswi tirhaka na maendli ya swa miehleketo. Mahungu lama kamberiwaka eka ndzavisiso lowu ma tirhisiwa eka swivulwa hi xikongomelo xo kuma mikhuva ya tinhlamuselo leti humelelaka.

MA (Xitsonga) / M.E.R. Mathivha Centre for African Languages, Arts and Culture / Xikongomelonkulu xa ndzavisiso lowu i ku xopaxopa maendli ya mfambo yo pfumala xiendliwa eka Xitsonga. Maendli ya mfambo ma nga aviwa hi mitlawantsongo mimbirhi ku nga maendli ya mfambo yo tsutsuma na maendli ya mfambo yo khunguluka. Ndzavisiso lowu wu kongomisa eka maendli ya mfambo yo tsutsuma. Swi nga tlhela swi koteka ku ava maendli ku ya hi tinhlamuselo leti ma ti paluxaka, tanihi maendli ya xihlovo na maendli ya mpakaniso. Eka ndzavisiso lowu, ku kaneriwa hi maendli ya mfambo ehansi ka mitlawa mimbirhi ya maendli ma mfambo lama paluxaka maendlelo na maendli lama endzeni ka wona ma nga na nhlamuselo leyi kongomisaka eka tlhelo. Eka ntirho lowu ku kaneriwa maendli mo ringana 24. Mitlawa leyi ya tinxaka ta maendli ya mfambo yi tlhela yi aviwa hi mitlawantsongo ya mune ku nga maendli ya mfambo lama nchumu wu fambaka hinkwawo ku suka eka ndhawu yo karhi ku ya eka yin’wana, maendli ya mfambo lawa ku fambaka xirho xa nchumu wo karhi ntsena, maendli ya mfambo lama ku fambaka nchumu hi ndlela yin’we na maendli ya mfambo ya muhulahula. Mahungu ya ndzavisiso lowu ma hlengeletiwa hi ku tirhisa yin’wana ya maendlelo ya phurayimari leyi vuriwaka endlelo ra nhlokohlo (elicitation), laha ku tirhisiwaka swivulwa leswi nga vumbiwa hi swichudeni leswi dyondzaka Xitsonga swa lembe ra vunharhu eYunivhesiti ya Vhenda. Ndzavisiso lowu wu endliwa ehansi ka thiyori ya thitha (theta-theory), ku nga thiyori leyi tirhanaka na vuxaka bya riendli ni swiphemu swa swivulwa leswi ri tirhaka na swona, leswi kumekaka eka tindhawu ta nhlokomhaka na swiendliwa. Hi ku ya hi thiyori leyi, agumente yin’wana ni yin’wana yi fanela ku nyikiwa nhlamuselo (ntirho) yo karhi hi riendli. Tinhlamuselo ta kona ti katsa leti landzelaka: muendli, nkongomelo, ndhawu, muamukeri, muvabyi, tlhelo, nkarhi, mukhuva ni tin’wana na tin’wana. Eka ndzavisiso lowu ku tirhisiwa tindlela timbirhi ku xopaxopa mahungu. Ndlela yo sungula i leyi vuriwaka nxopaxopo wa nkoka hi ku landza mikongomelo (thematic qualitative analysis), kasi ya vumbirhi yi vuriwaka manyikelo ya tinhlamuselo eka tiagumente ta swivulwa hi riendli (theta-role assignment). Tiagumente hinkwato leti nga eka swivulwa swa ndzavisiso lowu, leti katsaka tinhlokomhaka, swihetisi na swilandzelandzhaku, ta kombisiwa kasi na tinhlamuselo leti tiagumente ti nyikiwaka tona hi riendli ti paluxiwa.