MA (Xitsonga) / MER Mathivha Centre for African Languages, Arts and Culture / ni/kumbe swi ri hava maendli yo vulavula hi swa miehleketo eka Xitsonga. Ku xopaxopiwa ntsena maendli yo pfumala xiendliwa ni maendli ya xiendliwa xin’we eka dyondzo leyi. Maendli ya miehleketo ya swiendliwa swinharhu a ya katsiwangi eka ntirho lowu. Dyondzo leyi yi langutana ngopfu ni tinxaka tinharhu ta maendli ya swa miehleketo, ku nga maendli lama khumbaka swa miehleketo, maendli yo vulavula hi ntsako, na maendli yo vulavula hi nchavo. Tinhlamuselo leti talaka ku kumeka ni leti nga taliki ku kumeka eka swihlambanyisi leswi nga tirha eswivulweni ni maendli lama kumbe leswi nga tirhangiki na wona ma kaneriwa eka dyondzo leyi. Thiyori leyi landzeleriwaka eka dyondzo leyi i ya Lakoff (1992) ya Conceptual Theory of Metaphor. Ku ya hi thiyori leyi matirhelo ya swivulwa swa xivumbeko xa vutlhokovetseri swavugego ma le ka ririmi eka miehleketo. Thiyori leyi yi tirhisa mpimanyiso wa swilo leswi kumekaka eka michumu mimbirhi, laha nchumu wo karhi wu twisisekaka ku antswa hi ku xiya nchumu lowu pimanyisiwaka na wona. Eka dyondzo leyi, miehleketo yo pimanyisa milongoti leyi kumekaka eka michumu mimbirhi yo hambana yi tirhisiwaka eka ku xopaxopa swihlambanyisi swa Xitsonga leswi tirhaka na maendli ya swa miehleketo. Mahungu lama kamberiwaka eka ndzavisiso lowu ma tirhisiwa eka swivulwa hi xikongomelo xo kuma mikhuva ya tinhlamuselo leti humelelaka.

MA (Xitsonga) / Ehansi Ka Senthara ya M. E. R. Mathivha ya Tindzimi ta Afrika Vutshila na Mfuwo / Xikongomelonkulu xa ndzavisiso lowu i ku xopaxopa maendli mo susa ma xiendliwa xin’we eka Xitsonga hi ku kongomisa eka tindlela leti ma tirhaka hatona exivulweni. Xikongomelo lexi xi aviwa hi marhavi manharhu. Rhavi ro sungula ri kongomana na ku xopaxopa maendli mo susa lama paluxaka mukhuva na mbuyelo hi xikongomelo xo kumisisa michumu leyi nga tirhaka tanihi tiagumente ta nhlokomhaka na tiagumente ta swiendliwa, xikan’we na ku lavisisa michumu leyi nga tirhaka tanihi switirho swa maendli mo susa. Rhavi ra vumbirhi rona ri langutana na ku lavisisa maendli mo susa ma xiendliwa xin’we lama paluxaka mukhuva na mbuyelo lama tirheke eswivulweni ma ri na swivulwana swa mahlanganisi swa xivangelo, xikongomelo na xipimelo. Kasi rhavi ra vunharhu ri tirhana no kambisisa tinhlamuselo/mitirho ya xisemantiki leyi nyikiwaka tiagumemnte hi maendli mo susa ma xiendliwa xin’we lama paluxaka mukhuva na mbuyelo. Eka ndzavisiso lowu ku tirhisiwa thiyori ya vunongoti, ku nga thiyori leyi kongomanaka na ndlela leyi vanhu va twisisaka xiswona marito. Mhaka leyi endlekaka eka thiyori leyi, hi leswi vanhu va twisisaka xiswona marito emiehleketweni ya vona eka leswi ma vulaka swona hi ku angarhela. Swiphemu swa nkoka leswi thiyori leyi yi jikajikaka eka swona i nhlokomhaka leyi nga xiendli xa leswi susiwaka, riendli leri hlamuselaka leswi susiwaka na hilaha swi susiwaka hakona, xiendliwa lexi khumbekaka hileswi vuriwaka hi riendli, na xilandzelandzhaku lexi nga vaka ndhawu, xitirho na swin’wana ni swin’wana. Ndzavisiso lowu wu endliwa hi ku landzelela maendlelo ma nkoka, laha ku nga na maendlelo mambirhi mo kongoma ehansi ka wona; ku nga mo tirhisa ntlawa wo karhi wa vavulavuri va Xitsonga lava nga xiyayiya swivulwa leswi mulavisisi a swi vumbeke leswi vaka swi tirhisile maendli mo susa. Mulavisisi u lulamisile papila ra swivutiso leri longoloxeke swivulwa leswi a lavaka leswaku vavulavuri lava va swi xiyayiya ku xiya loko swi twala kumbe swi nga twali na maendlelo ma nxopaxopo wa vundzeni bya tsalwa lama tirhisiwaka ku xopaxopa swivulwa leswi nga tirhisiwa tanihi mahungu ya ndzavisiso lowu. / NRF