MA (Xitsonga) / Ehansi ka Senthara ya M.E.R. Mathivha ya Tindzimi ta Afrika, Vutshilo na Ndhavuko / Ntirho wo hlukuvisiwa ka Xitsonga wu kumeke wu humelela hi ku nonoka swinene ngopfungopfu eka rihlanguti ra ku tumbuluxiwa ka theminoloji. Ndzawulo ya Vutshila na Ndhavuko yi vile yi tlanga xiave xa nkoka hi ku tumbuluxa theminoloji eka tindzimi to hambanahambana eAfrika-Dzonga ku katsa na Xitsonga. Xikongomelonkulu xa ndzavisiso lowu i ku kanela hi maendlelo ya vuvumbamarito ya Xitsonga hi ku kongomisa eka minongoti ya Sayense ya Ntumbuluko na Thekinoloji ku ya hi xitshuriwa lexi kandziyisiweke no hangalasiwa hi Ndzawulo ya Vutshila na Ndhavuko eAfrika-Dzonga xa Nxaxameto wa Matheme ya Tindziminyingi ta Sayense ya Ntumbuluko na Thekinoloji wa Tigiredi ta 4 ku fika eka 6. Eka Xitsonga ka ha ri na nkayivelo lowukulu wa milavisiso ya mavumbelo ya marito eka ririmi ra xithekiniki. Maendlelo ya vuvumbamarito ya nga aviwa hi swiphemu swimbirhi, ku nga maendlelo yo vumba marito hi ku tirhisa timofimi na ku vumba marito ehandle ko tirhisa timofimi ta marito. Ndzavisiso lowu wu aviwile hi swiyenge swimbirhi leswikulu. Xiyenge xo sungula xi kongomisiwa eka ku kanela hi maendlelo ya vuvumbamarito lama tirhisiwaka ku vumba marito eka Xitsonga na tindzimi tin’wana hi ku angarhela kasi xiyenge xa vumbirhi xi kongomisiwa eka ku xopaxopa maendlelo ya vuvumbamarito lama ya tirhisiweke eka minongoti ya Sayense ya Ntumbuluko na Thekinoloji. Eka ndzavisiso lowu ku tirhisiwile thiyori ya vuhundzuluxeri leyi tivekaka tanihi Nord’s (1997/2001) (1997/2001) . Maendlelo ya Xitafula ya tirhisiwile ku hlengeleta vuxokoxoko bya ndzavisiso lowu. Vuxokoxoko bya ndzavisiso lowu byi tsavuriwile ku suka eka tsalwa ra minongoti ya Sayense ya Ntumbuluko na Thekinoloji hi ku tirhisa sampulu yo hlawula hi xikongomelo na ku tlhela ku xopaxopiwa hi ku tirhisa maendlelo lama vuriwaka Nxopaxopo wa Tsalwa. / NRF

MA (Xitsonga) / Eka Senthara ya M. E. R. Mathivha ya Tindzimita Xiafrika, Vutshila na Mfuwo / Tindzimi to hambanahambana ta misava ti tirhisa tindlela to hambana ku tihluvukisa hi tlhelo ra ntivomarito. Maendlelo yo tanihi khoyineji, ku lomba, ku vumba rivitinkatsano, nhlanganiso, mpfelelo na mavulwankatso, mbuyelelo swi na nkoka swinene eku vumbeni ka marito eka ririmi. Eka Xitsonga, a hi maendlelo hinkwawo lama kombisiweke laha henhla ya tirhisiwaka, kambe endlelo ra mbuyelelo ri tirha swinene. Valavisisi vo fana na Novotna (2000), Nintemann (2016), Lidz (2000), Kallotaj (2016), Stols (2008), Rubino (2005), Osam, Marfo na Agyekum (2013) Wanja (2014) na van’wana va endlile ndzavisiso hi mbuyelelo eka tindzimi to hambanahambana. Hambileswi endlelo leri ri tirhaka swinene, vulavisisi hi tlhelo ra endlelo leri bya kayivela swinene eka Xitsonga. Mbuyelelo hilaha xiphemu xo karhi xa rito kumbe rito hinkwaro ri vuyeleriwaka ku vumba rito rin’wana leri nga ta va na nhlamuselo yo hambana na loko rito kumbe xiphemu xa rito xi nga si vuyeleriwa. Xikongomelo xa ndzavisiso lowu i ku kambisisa hilaha mbuyelelo wu humelelaka hakona eka Xitsonga, ku kombisa na ku hlamusela swiphemu swa ririmi leswi khumbekaka eka mbuyelelo, ku ntlawahata mbuyelelo wa marito eka Xitsonga na ku kombisa nkoka wa mbuyelelo eka Xitsonga. Ndzavisiso lowu wu simekiwile ehenhla ka modele wa Marantz (1982) wa ku kopa na ku fambelanisa (Copy and Associate Model) lowu welaka eka thiyori ya Autosegmental ya 1982. Ndzavisiso lowu wu landzelela maendlelo ya nkoka ku karhi ku tirhisiwa maendlelo ya khopasi ku kuma mahungu. Mahungu ya tsavuriwa ku suka eka matsalwa yo hambanahambana ya Xitsonga. Mahungu ya aviwa hi tinxakakulu timbirhi ta mbuyelelo, ku nga, mbuyelelo wo hetiseka na mbuyelelo wa xiphemu. Marito lama ma tsariwa ku karhi ku khwatihatiwa swiphemu leswi nga vuyelela. Endzeni ka swiangi ku kombisiwa xihluvi xa mbulavulo laha rito ri welaka eka xona. Ehansi ka rito rin’wana na rin’wana ku hlamuseriwa leswi mbuyelelo wu humeleriseke xiswona. Mulavisisi u tlhela a languta nhlamuselo ya ritoxidzi (RX) ku nga si humelela mbuyelelo ku yi pimanisa na nhlamuselo ya rito leri endzhaku ka mbuyelelo (RM) ku vona loko ku vile na ku hundzuka ka tinhlamuselo. . / NRF

MA (Xitsonga) / Ehansi Ka Senthara ya M. E. R. Mathivha ya Tindzimi ta Afrika Vutshila na Mfuwo / Xikongomelonkulu xa ndzavisiso lowu i ku xopaxopa maendli mo susa ma xiendliwa xin’we eka Xitsonga hi ku kongomisa eka tindlela leti ma tirhaka hatona exivulweni. Xikongomelo lexi xi aviwa hi marhavi manharhu. Rhavi ro sungula ri kongomana na ku xopaxopa maendli mo susa lama paluxaka mukhuva na mbuyelo hi xikongomelo xo kumisisa michumu leyi nga tirhaka tanihi tiagumente ta nhlokomhaka na tiagumente ta swiendliwa, xikan’we na ku lavisisa michumu leyi nga tirhaka tanihi switirho swa maendli mo susa. Rhavi ra vumbirhi rona ri langutana na ku lavisisa maendli mo susa ma xiendliwa xin’we lama paluxaka mukhuva na mbuyelo lama tirheke eswivulweni ma ri na swivulwana swa mahlanganisi swa xivangelo, xikongomelo na xipimelo. Kasi rhavi ra vunharhu ri tirhana no kambisisa tinhlamuselo/mitirho ya xisemantiki leyi nyikiwaka tiagumemnte hi maendli mo susa ma xiendliwa xin’we lama paluxaka mukhuva na mbuyelo. Eka ndzavisiso lowu ku tirhisiwa thiyori ya vunongoti, ku nga thiyori leyi kongomanaka na ndlela leyi vanhu va twisisaka xiswona marito. Mhaka leyi endlekaka eka thiyori leyi, hi leswi vanhu va twisisaka xiswona marito emiehleketweni ya vona eka leswi ma vulaka swona hi ku angarhela. Swiphemu swa nkoka leswi thiyori leyi yi jikajikaka eka swona i nhlokomhaka leyi nga xiendli xa leswi susiwaka, riendli leri hlamuselaka leswi susiwaka na hilaha swi susiwaka hakona, xiendliwa lexi khumbekaka hileswi vuriwaka hi riendli, na xilandzelandzhaku lexi nga vaka ndhawu, xitirho na swin’wana ni swin’wana. Ndzavisiso lowu wu endliwa hi ku landzelela maendlelo ma nkoka, laha ku nga na maendlelo mambirhi mo kongoma ehansi ka wona; ku nga mo tirhisa ntlawa wo karhi wa vavulavuri va Xitsonga lava nga xiyayiya swivulwa leswi mulavisisi a swi vumbeke leswi vaka swi tirhisile maendli mo susa. Mulavisisi u lulamisile papila ra swivutiso leri longoloxeke swivulwa leswi a lavaka leswaku vavulavuri lava va swi xiyayiya ku xiya loko swi twala kumbe swi nga twali na maendlelo ma nxopaxopo wa vundzeni bya tsalwa lama tirhisiwaka ku xopaxopa swivulwa leswi nga tirhisiwa tanihi mahungu ya ndzavisiso lowu. / NRF