Το δελφικό παράγγελμα «γνώθι σαυτόν» που υπήρχε στην είσοδο του ναού του Απόλλωνα αποδίδεται στον Θαλή ή στον Χείλωνα. Συνδέεται με τον κύκλο των εφτά σοφών, προσώπων που καλύπτει το πέπλο του μύθου. Το συγκεκριμένο παράγγελμα παραπέμπει στη γνώση του εαυτού, του εγώ, των διαθέσεων, των ικανοτήτων, των δυνατοτήτων, των αδυναμιών, των λαθών. Ο Σωκράτης επιδίωξε ένα είδος ηθικής και γνωσιολογικής αυτογνωσίας, υπό την έννοια, να γνωρίζει κανείς αυτό που κάνει και να έχει συνείδηση μέχρι πιο σημείο φτάνει η γνώση των ικανοτήτων, του χαρακτήρα και της προσωπικότητας. Ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίζει τι κάνει, γιατί η γνώση δίνει αξία στην πράξη, οδηγώντας τον στην αρετή, εφόσον η αρετή είναι η γνώση, φτάνοντας στην επίγνωση των γνωστικών του ορίων με την γνώση της αγνοίας του. Η ψυχολογία του βάθους από την πλευρά της με την ανακάλυψη του ασυνείδητου δίνει νέες διαστάσεις στην αυτογνωσία. Αυτός που θέλει να αναλύσει τους άλλους, οφείλει πρώτα να αναλυθεί ο ίδιος. Ο εσωτερικός εαυτός είναι κρυμμένος στο ασυνείδητο και πολλές πτυχές της προσωπικότητας του ατόμου είναι άγνωστες. Παράλληλα η έρευνα της αυτογνωσίας δείχνει, ότι εκείνο που γνωρίζει το άτομο για τον εαυτό του, προέρχεται από τον τρόπο με τον οποίο τον βλέπουν οι άλλοι. Στο σημείο αυτό αναδύονται τα ζητήματα της απαραβίαστης εσωτερικότητας και της μη προσπελάσιμης ιδιωτικότητας του εγώ από άλλους νόες, το προνόμιο της πρωτοπρόσωπης αυθεντίας του εγώ, σε αντιπαράθεση με το δόγμα της διαφάνειας του νου, προεκτείνοντας το πρόβλημα της αυτογνωσίας στο πεδίο της φιλοσοφίας του νου, χωρίς να περιθωριοποιείται η προσέγγιση της ενδοσκόπησης, η οποία παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για την έρευνα του εαυτού. Φιλοσοφική συμβουλευτική: η σύνδεση ηθικής φιλοσοφίας - συμβουλευτικής δημιουργεί μια νέα προσέγγιση στην εξέταση του ανθρώπινου βίου αναφορικά με την φροντίδα του εαυτού και την επιμέλεια της ψυχής. Αποτελεί την νέα έκφραση της παλιάς παράδοσης του κλασικού ανθρωπιστικού πολιτισμού που ερευνά το νόημα της ζωής, την αναζήτηση της σοφίας και της ευτυχίας. Αφετηρία της προσέγγισης είναι η σωκρατική διδασκαλία που συμβουλεύει τους αθηναίους να φροντίζουν την ψυχή τους περισσότερο από το σώμα τους. Ειδικότερα στους πλατωνικούς διάλογους εξετάζεται το θέμα της άγνοιας της άγνοιας (διπλής άγνοιας) του ανθρώπου αναφορικά με τον εαυτό του και τα πράγματα. Ο άνθρωπος νομίζει, ότι ξέρει την αλήθεια μην έχοντας συνείδηση της άγνοιας του. Επίσης το θέμα της φροντίδας και της επιμέλειας του εαυτού είναι καθοριστικό για τον πολίτη και την πόλη. Προέλευση – προϊστορία του σωκρατικού διάλογου – σωκρατική ποίηση. Ο σωκρατικός διάλογος δίνει αττική μορφή στο ιωνικό πνεύμα, ενσωματώνοντας το ιδεώδες της επιστημονοκότητας των Ιώνων φιλόσοφων στη διαλογική μορφή ώστε να βρει απήχηση στα ελληνικά δεδομένα. Σε αυτό το κλίμα η φιλοσοφική αναζήτηση επικεντρώνεται προς τον άνθρωπο, διαμορφώνοντας ηθικές προσεγγίσεις. Η νέα τάση – φιλοσοφική ψυχολογική θεραπεία – η έννοια και ο μύθος της «διανοητικής ασθένειας» - πνευματική καθοδήγηση – λύση του προβλήματος. Θεραπεία για λογικούς, η συναισθηματική αγωνία δεν συνιστά ψυχική ασθένεια, η ζωή δεν είναι ασθένεια. Αλλαγή ερμηνείας σε καταστάσεις που προκαλούν ψυχολογικά αδιέξοδα, μετατροπή στρεβλών πεποιθήσεων, επαναπροσδιορισμός της πραγματικότητας. Αρχαία τάση στην φιλοσοφική ψυχολογική θεραπεία – « οι λόγοι οι καλοί». Ο Σωκράτης υποστηρίζει, ότι η φιλοσοφία θεραπεύει την ψυχή με «τους λόγους τους καλούς» τις φιλοσοφικές αναλύσεις που αποσκοπούν στην κατάκτηση της σωφροσύνης. Της γνώσης του αγαθού και του κακού, που οδηγεί τον άνθρωπο στην πνευματική υγεία και ευδαιμονία. Η φράση γρίφος «να κάνει κανείς τα δικά του» από τον Χαρμίδη του Πλάτωνα, υπό ψυχολογική ερμηνεία σημαίνει «επικεντρώνω στον εαυτό μου», αποτελώντας φράση κλειδί της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας. Σωκρατικές ερωτήσεις: αποτελούν το ουσιαστικότερο μέρος των συζητήσεων. Ο Σωκράτης υποβάλλει ερωτήσεις ασταμάτητα, οι οποίες απαιτούν απαντήσεις. Οι σωκρατικές ερωτήσεις κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες, η πρώτη αφορά τα πραγματολογικά φαινόμενα των ερωτήσεων, η δεύτερη τα συντακτικά και η τρίτη τα σημασιολογικά. Επικούρεια φιλοσοφία – Στωική φιλοσοφία (ο δρόμος προς την ευδαιμονία) Η ηθική επικεντρώνει στο ευ ζην, εφόσον έχει αποφανθεί σχετικά για τις σωστές πράξεις. Ο Επίκουρος υποστήριζε ότι αιτία της ανθρώπινης δυστυχίας είναι οι εσφαλμένες αντιλήψεις, θεωρώντας τη φιλοσοφία μονόδρομο προς την ευτυχία. Οι Στωικοί υποστήριζαν, ότι η αρετή ή η φρόνηση είναι αρκετή για την ευδαιμονία, όπως και ότι η αρετή είναι από μόνη της το αγαθό. Γνώμονας της ανθρώπινης ζωής είναι η ενάρετη συμπεριφορά. Ο Επίκουρος θεωρούσε, ότι κάθε νεογέννητο πλάσμα κλείνει προς την ηδονή ενστικτωδώς, (φροϋδική αρχή της ηδονής). Οι στωικοί θεωρούσαν ότι το πρώτο ένστικτο αφορά την αυτοσυντήρηση ( το τηρειν εαυτό), (φροϋδική αρχή της αυτοσυντήρησης). Προφανώς οι δυο αρχές της ηδονής και της αυτοσυντήρησης αλληλοσυμπληρώνονται και αλληλοσχετιζονται. Οι Σκεπτικοί: Οι Πυρρωνειοι Σκεπτικοί ισχυρίζονταν, ότι επί παντός θέματος οδηγουνταν στην μη τοποθέτηση ή αναστολή της κρίσης (εποχή), δηλαδή σε προσωρινή στάση απέναντι στα πράγματα, που απελευθερώνει τον άνθρωπο από το άγχος και την ταραχή. Στωική φιλοσοφία – Συμβουλευτική πρακτική: Η Στωική φιλοσοφία άσκησε τη φιλοσοφία ως εγκόσμια τέχνη, αφιερωμένη στην βελτίωση της ανθρώπινης ζωής. «Ιατρείο εστίν άνδρες το του φιλόσοφου σχολείον», ο πελάτης δια του διάλογου θεραπεύεται από τον φόβο και την ταραχή. Ελληνορωμαϊκή περίοδος – παραμυθητικός λόγος ως τέχνη της αλυπίας. Διατριβές που θεματοποιούν την θεραπεία της ψυχής από τη λύπη – παραμυθία της φιλοσοφίας. Σύγχρονη φιλοσοφική συμβουλευτική – ανοιχτός διάλογος – κριτική εξέταση ιδεών στα υπό διερεύνηση θέματα. Γνωστική ψυχολογία: ασχολείται με το πως οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται, μαθαίνουν, θυμούνται και σκέπτονται. Ο γνωστικός ψυχολόγος μελετά πως οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τα διάφορα σχήματα, γιατί θυμούνται, γιατί ξεχνούν, γιατί φοβούνται, γιατί τα δεδομένα των αισθήσεων κρίνονται συχνά παραπλανητικά, πως μαθαίνουν οι άνθρωποι τη γλώσσα, πως επιλύουν καθημερινά προβλήματα. Η φιλοσοφία προκάτοχος της ψυχολογίας: ορθολογισμός έναντι εμπειρισμού. Γνωστικές λειτουργίες – προσοχή – συνείδηση – αντίληψη – μνήμη Γνωστική θεραπεία – « τα συναισθήματα και οι συμπεριφορές των ανθρώπων επηρεάζονται από την αντίληψη τους για τα γεγονότα». Η μετατροπή, μεταβολή των ερμηνειών οδηγεί σε αλλαγή νοηματοδότησης και ορθολογική εκτίμηση τους. Πεποιθήσεις - αυτόματες σκέψεις – ενδιάμεσες πεποιθήσεις – πυρηνικές πεποιθήσεις. Παγίδες ζωής – σχήματα της παιδικής ηλικίας που έχουν αντίκτυπο σε όλη τη ζωή. Αυτοδιαχείριση – δυναμικό αυτορρυθμιζόμενο μοντέλο, όπου ο εγγενής μηχανισμός της αυτορρύθμισης χρειάζεται έξωθεν συστηματική παρέμβαση για να επιτελέσει το ρόλο του ως ρυθμιστικού στοιχείου προσαρμογής, επιτρέποντας στο άτομο να ανακτήσει τη λειτουργικότητα του. Αυτογνωσία – η έννοια της αυτογνωσίας στο γνωσιακό ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο – ο θεραπευμένος δεν είναι το μόνο πρόσωπο που αλλάζει στην διάρκεια της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας. Η αυτογνωσία είναι περισσότερο υπόθεση του θεραπευτή, ο οποίος μέσα από την δική του γνώση του εαυτού του, θα οδηγήσει τους άλλους στην αυτοανακάλυψη. Λήψη αποφάσεων και λογική σκέψη Ο άνθρωπος δεν είναι απαραίτητα ορθολογικός αναφορικά με τη λήψη αποφάσεων, δεν είναι όμως και απαραίτητα ανορθολογικός, εμφανίζει περιορισμένη ορθολογικότητα, είναι ορθολογικός εντός ορίων. Ο προβληματισμός του ανθρώπου, σχετικά με το θέμα της αυτογνωσίας, ιστορικά ξεκινά με το διάσημο απόφθεγμα «γνώθι σαυτόν» που βρισκόταν έξω από το μαντείο των Δελφών. Η επιρροή του αποφθέγματος είναι καταλυτική για την πορεία της ανθρώπινης σκέψης, καθώς μετακινεί το φιλοσοφικό ενδιαφέρον από τον κόσμο στον άνθρωπο. Η προέλευση του αποφθέγματος είναι θεϊκή και χάνεται στην ιστορία, περνά μέσα από το μύθο των επτά σοφών και καταλήγει στον Σωκράτη. Τον άνθρωπο που ο ίδιος ο θεός Απόλλωνας θεώρησε ως τον πιο σοφό ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο Σωκράτης , ο άνθρωπος που κατά τον Κικέρωνα «κατέβασε την φιλοσοφία από τον ουρανό στη Γη», θεμελίωσε την ηθική σκέψη. Όμως, ο σοφότερος των σοφών ισχυρίζεται, πως διακατέχεται από απόλυτη άγνοια, και μοιάζει να είναι ένας από εμάς, μιλάει με ανθρώπους από εμάς και συναναστρέφεται αποκλειστικά ανθρώπους σαν εμάς, αποφεύγει επιδεικτικά τους επίσημους σοφούς, αδιαφορεί για τους ειδήμονες και επαΐοντες, περιφέρεται στην αγορά και συχνά χάνεται στον δρόμο. Όμως η σκέψη του θεμελιώνει το ανθρωποκεντρικό ιδεώδες και αλλάζει την πορεία της φιλοσοφικής θεώρησης. Είναι δυνατόν να έχει υπάρξει ένας τέτοιος άνθρωπος; Και μάλιστα να είναι και ένας από εμάς; Η διαδικασία της αυτογνωσίας συνδέεται με την επιμέλεια της ψυχής, το διαχρονικό αίτημα της ανθρωπότητας σε κάθε εποχή, η φροντίδα του εαυτού υπήρξε κεντρικής σημασίας, με την ανθρώπινη σκέψη να ισορροπεί πολλές φορές ανεπιτυχώς μεταξύ φιλοσοφίας, θρησκείας, επιστήμης. Η αρχαία φιλοσοφία επιμελείται την ψυχή με «τους λόγους τους καλούς», τους φιλοσοφικούς λόγους που καλλιεργούν την ανθρώπινη σκέψη, οδηγώντας τον άνθρωπο από την ταραχή δια της αυτογνωσίας στην ευδαιμονία. Η γνωστική ψυχολογία ακολουθώντας και υιοθετώντας την φιλοσοφική προσέγγιση στην θεραπευτική πράξη κινείται προς τον εξορθολογισμο των ανθρώπινων επιλογών, της στάσης του ανθρώπου απέναντι στον κόσμο και τον εαυτό του. Περνώντας μέσα από την πορεία της αυτογνωσίας ο άνθρωπος φροντίζει τον εαυτό του και τους γύρω του. Το αίτημα και το πρόβλημα της αυτογνωσίας συνίσταται στην σύλληψη μιας εξ αποκαλύψεως θεϊκής αλήθειας του θεού του φωτός ή συνίσταται ως μια καθημερινή ανάγκη και απαίτηση του απλού ανθρώπου, ο οποίος αξιοποιώντας τις γνωστές του ικανότητες αυτενεργεί πνευματικά εστιάζοντας στον εαυτό του; Η μέριμνα του εαυτού αποτελεί την μέριμνα του κόσμου. Μπορεί ο απλός άνθρωπος να κάνει τη διαφορά στα πράγματα; Μήπως η λαϊκή σοφία μέσα από την αφοπλιστική απλότητα της μεταφέρει νοήματα και ιδέες που μπορούν να οδηγήσουν στη λύση ανεξιχνίαστων πανανθρώπινων μυστήριων; Η πνευματική συνειδητοποίηση, αφύπνιση που οδηγεί στην γνώση και την μέριμνα του εαυτού αποτελεί το κλειδί που διαθέτει ο κάθε άνθρωπος για την κατάκτηση της ευδαιμονίας, της ευδαιμονίας που αποτελεί προσωπική και παγκόσμια υπόθεση. Αν η γνώση του εαυτού προσεγγιστεί ως εσωτερική διαδικασία και ιδιωτική υπόθεση του εγώ, προσκρούει, τουλάχιστον θεωρητικά, στο τοίχος των ασυνείδητων ψυχικών διεργασιών, των τυφλών σημείων του ψυχισμού. Είναι τα σημεία του ψυχισμού, που ο άνθρωπος δεν θέλει να ξέρει ή αγνοεί ή που προτιμά να ξεχνά, που αν μάθει ενδέχεται να αποδιοργανωθεί , καθώς έχει μάθει να αποδέχεται όχι τον εαυτό του, αλλά ένα μοντέλο εαυτού που έχει προκύψει μέσα από κοινωνικές συμβάσεις. Παράλληλα ο άνθρωπος συχνά διακατέχεται από την τάση να ξεπεράσει τον εαυτό του για να αποδείξει κάτι στους άλλους και στον εαυτό του ή να αλλάξει τον εαυτό του, να ξεφύγει από τον εαυτό του ή να μην είναι ο εαυτός του και να γίνει κάποιος άλλος. Αν η γνώση του εαυτού προσεγγιστεί ως διαδικασία που στοιχειοθετείται μέσα από την άποψη των άλλων, των τρίτων προσώπων, αλλά αφορά το πρώτο πρόσωπο, δηλαδή του εγώ, προκύπτει το εμπόδιο της πρώτο- πρόσωπης αυθεντίας, κατά το οποίο αμφισβητείται, κατά πόσο οι εξωτερικοί παράγοντες μπορούν να τοποθετηθούν σε μια εσωτερική κατάσταση, όταν δεν έχουν πρόσβαση σε αυτή. Το καθεστώς της πρώτο-πρόσωπης ιδιωτικότητας δεν μεταβάλλεται, δεν προσεγγίζεται από άλλους νόες. Η σχέση εγώ- εαυτού είναι τόσο άγνωστη και απροσπέλαστη για τόγα άλλους, όσο άγνωστη και απροσπέλαστη είναι η σχέση εγώ-ασυνείδητου. Η γνώση των άλλων για τον εαυτό κάποιου συνίσταται στις ταυτότητες που του προσδίδουν οι τρίτοι, και στους ρόλους που τον βλέπουν να παίζει, μέσα από τον τρόπο με τον οποίο εκλαμβάνουν τον κόσμο τους και τον κόσμο και όχι τον κόσμο του αλλού. / --

Η παρούσα εργασία θα ασχοληθεί με το θέμα της αυτογνωσίας και τις γνωσιολογικές και παιδαγωγικές πλαισιώσεις της κατά τον τρόπο που εμφανίζεται στο Υπόμνημα στον Πρώτο Αλκιβιάδη του Πρόκλου, ιδωμένη υπό το πρίσμα, κατά κύριο λόγο της φιλοσοφίας, όπως αυτή εκλαμβανόταν την εποχή εκείνη. Στο πρώτο μέρος της εργασίας θα ασχοληθούμε με έννοιες-κλειδιά που θα βοηθήσουν την κατανόηση των επιχειρημάτων και των συλλογισμών του Πρόκλου. Στη συνέχεια, αφού αναφερθούν στο δεύτερο μέρος τα σχετικά με τους νεοπλατωνικούς καθώς και με τη δράση και τα έργα του Πρόκλου, θα γίνει μία γενική παρουσίαση των βασικών σημείων του πλατωνικού διαλόγου Αλκιβιάδης, που υπομνηματίζεται συστηματικά από τον Πρόκλο, για να μεταβούμε στον ενδελεχή σχολιασμό, των αποσπασμάτων του νεοπλατωνικού σχολάρχη σχετικά με την αυτογνωσία και την σημασία της, κατά κύριο λόγο, στην παιδαγωγική (§ 5.15- § 19.12). / This paper will deal with the issue of self-awareness into cognitive and pedagogical frameworks in the manner shown in the Proclus’ Υπόμνημα στον Πρώτον Αλκιβιάδην. The main purpose is to give a detailed commentary of the neoplatonic Principal on self-awareness mainly in pedagogy.