<p>Proces glodanja tvrdih (kaljenih) čelika, vretenastim loptastim glodalima,<br />najčešće se primenjuje u operacijama završne obrade kompleksnih<br />površina. Modelovanje ovog procesa i optimizacija njegovih parametara su<br />veoma važni, kao pomoć za razumevanje samog procesa tako i za rešavanje<br />praktičnih problema. Za modelovanje izlaznih performansi procesa obrade<br />i nalaženje optimalnih vrednosti ulaznih parametara, korišteno je<br />nekoliko klasičnih i prirodom-inspirisanih metoda. Od klasičnih metoda<br />modelovanja i optimizacije, u radu su primenjene: metodologija odzivne<br />površine-RSM, Taguči metoda i Taguči metoda sa sivom relacionom<br />analizom. Korištene prirodom-inspirisane metode modelovanja i<br />optimizacije su: genetski algoritam&ndash;GA, sivi vuk optimizer&ndash;GWO i<br />nedominantno sortirajući genetski algoritam II&ndash;NSGA II. Dobijeni pouzdani<br />matematički modeli izlaznih performansi procesa obrade i optimalni<br />ulazni parametri obrade, potvrđuju opravdanost primene svih navedenih<br />metoda u procesu glodanja vretenastim loptastim glodalima tvrdih<br />(kaljenih) čelika. Posebno treba izdvojiti rezultate dobijene pomoću metode<br />sivi vuk optimizer&ndash;GWO. Ova prirodom-inspirisana metoda je potpuno nova<br />metoda i do sada nije bilo literaturnih informacija o mogućnostima njene<br />primene u procesima obrade rezanjem.</p> / <p>The ball end milling process of hard (hardened) steel, is usually applied in the<br />finishing operations of machining comlex surfaces. Modeling of this process and<br />optimization of its parameters are very important as an aid to understanding the<br />processes and to solve practical problems. Several classic and nature-inspired<br />methods were used for modeling of the output process performances and finding<br />the optimal values of input parameters. From traditional methods of modeling and<br />optimization Response Surface Methodology-RSM, Taguchi method and Taguchi<br />method with Gray Relational Analysis, and nature-inspired methods of modeling<br />and optimization Genetic Algorithm-GA, Gray Wolf Optimizer-GWO and Nondominant<br />Sorting Genetic Algorithm II- NSGA-II, were applied in the paper. Reliable<br />mathematical models of the output process performances and the optimal input<br />parameters, confirm the validity of the application of these methods in the process<br />of ball end milling hard (hardened) steel. The results obtained by the method of the<br />Gray Wolf Optimizer-GWO should be particulary noted. This nature-inspired<br />method is quite a new method, and so far there was no literature information on<br />the possibilities of its application in the cutting processes.</p>

<p style="text-align: justify;">Jedno od najvećih dostignuća u dvadesetom veku je bio pronalazak antibiotika i njihova primena u humanoj medicini. Međutim, vremenom se pokazalo da su izazivači bolesti mikroorganizmi koji &ldquo;uče&rdquo; i imaju sposobnost da se &ldquo;menjaju&rdquo;, &scaron;to neminovno dovodi do pojave antibiotske rezistencije, a čemu ide u prilog &scaron;iroko rasprostranjena upotreba antibiotika u lečenju pacijenata i primena humanih antimikrobnih lekova u veterini i fitofarmaciji. Razvoj novih i unapređenje postojećih farmaceutika zahteva ogromna ulaganja koja se mogu ali i ne moraju vratiti godinama. Prvi korak u razvoju novog farmaceutika je identifikacija ciljanog antibiotskog delovanja metabolita izabranog proizvodnog mikroorganizma, nakon čega sledi optimizacija uslova biosinteze u smislu sastava medijuma za proizvodnju.<br />Osnovni cilj ove doktorske disertacije je optimizacija formulacije medijuma za kultivaciju prirodnog izolata Streptomyces hygroscopicus u pogledu izvora makronutrijenata i njihovih količina, kako bi se metabolička aktivnost primenjenog proizvodnog mikroorganizma, u definisanim proizvodnim uslovima, usmerila ka sintezi antibiotika sa ciljanim delovanjem.<br />Optimizacijom formulacije medijuma za kultivaciju prirodnog izolata <em>Streptomyces hygroscopicus</em>, u primenjenim eksperimentalnim uslovima, odabrani su najpogodniji izvori makronutrijenata i definisane su njihove optimalne koncentracije za proizvodnju antibiotika sa ciljanim delovanjem. Utvrđeno je da je biosinteza baktericida efikasnih protiv <em>B. cereus</em> ATCC 10876, <em>S. aureus</em> ATCC 11632 i P. <em>aeruginosa</em> ATCC 27853 najizraženija u medijumu sa fruktozom, sojinim bra&scaron;nom i fosfatnim solima, dok je za dobijanje fungicida koji deluju na <em>C. albicans</em> ATCC 10231 i <em>A. niger</em> ATCC 16404 najadekvatnije primeniti medijum sa glukozom kao izvorom ugljenika i već pomenutim izvorima azota i fosfora pri čemu je odnos navedenih sastojaka medijuma specifičan za svaki test mikroorganizam. Sa tehnolo&scaron;kog aspekta, rezultati ovih istraživanja predstavljaju pouzdan izvor informacija za unapređenje proizvodnih karakteristika primenjenog biokatalizatora, izbor tehnike kultivacije, definisanje toka i optimizaciju postupka proizvodnje baktericida i fungicida sa krajnjim ciljem uvećanja razmera posmatranog bioprocesa.</p> / <p>One of the greatest achievements in the twentieth century was the invention of antibiotics and their application in human medicine. However, over time, it has been proven that disease susceptors are &quot;learning&quot; microorganisms and have the ability to &quot;change&quot;, which inevitably leads to the emergence of antibiotic resistance, which is in favor of widespread use of antibiotics in the treatment of patients and the application of human antibiotics in veterinary medicine and phytopharmacy. The development of new and the advancement of existing pharmaceuticals requires huge investments that may or may not be back for years. The first step in the development of a new pharmaceutical is the identification of the target antibiotic activity of the metabolite of the selected production microorganism, followed by the optimization of the conditions of biosynthesis in terms of composition of the production medium.<br />The main goal of this PhD thesis is the optimization of the formulation of the medium for the cultivation of the natural isolate Streptomyces hygroscopicus in terms of the source of macronutrients and their amounts, in order to direct the metabolic activity of the applied production microorganism, in the defined production conditions, towards the synthesis of antibiotics with targeted action. By optimizing the formulation of the medium for the culture of the natural isolate Streptomyces hygroscopicus, in the applied experimental conditions, the most suitable sources of macronutrients were selected and their optimal concentrations for the production of antibiotics with targeted action were defined. The biosynthesis of bactericides was found to be effective against B. cereus ATCC 10876, S. aureus ATCC 11632 and P. aeruginosa ATCC 27853 most pronounced in the medium with fructose, soy flour and phosphate salts, while for the production of fungicides acting on C. albicans ATCC 10231 and A. niger ATCC 16404 most appropriately apply a glucose medium as carbon source and already mentioned sources of nitrogen and phosphorus wherein the ratio of said ingredients to the medium is specific to each test microorganism. From a technological point of view, the results of these studies represent a reliable source of information for improving the production characteristics of the applied biocatalyst, a selection of cultivation techniques, defining the flow and optimizing the production of bactericides and fungicides with the ultimate goal of increasing the size of the observed bioprocess.</p>

<p>Cilj istraživanja u okviru ove teze je bio da se ispita mogućnost upotrebe pogače uljane tikve golice, nusproizvoda pri proizvodnji devičanskog ulja, za proizvodnju namaza sličnom kikiriki maslacu, kako po spolja&scaron;njem izgledu i teksturi, tako i po reolo&scaron;koj stabilnosti. Namazi su formulisani tako da imaju visok sadržaj omega-6 i omega-3 masnih kiselina, uz njihov izbalansirani odnos prema principima kvalitetne ishrane i preporukama nutricionista, prijatna senzorska svojstva i dobru oksidativnu stabilnost. Upotrebom dvo-faktorskog eksperimentalnog dizajna na pet nivoa i metode odzivnih povr&scaron;ina, kao i statističke analize podataka, izvr&scaron;ena je optimizacija tehnolo&scaron;kog procesa za proizvodnju namaza sa definisanim poželjnim funkcionalnim karakteristikama proizvoda sa nutricionističkog i teksturalnog aspekta. Rezultati su pokazali da je pogača (na 100 g proizvoda) veoma bogata mineralima, uz izuzetno visok sadržaj fosfora, gvožđa, magnezijuma i cinka koji prevazilazi 100% dnevnih potreba prema Pravilniku (2004), a takođe sadrži i velike količine mangana, kalijuma i bakra, te opravdava valorizaciju iste za proizvodnju nutritivno visokovrednog namaza. Devičansko tikvino ulje, poreklom iz pogače, je znatno doprinelo i nutritivnoj vrednosti namaza, budući da je isto bogato omega-6 masnim kiselinama (51.04%) i &gamma;-tokoferolima (704 mg/kg). Konopljino ulje je veoma uticalo na senzornu ocenu namaza, pre svega na ukus i teksturu, kao i na oksidativnu stabilnost. Ustanovljeno je da rok trajanja namaza zavisi od stepena oksidacije ulja u njegovom sastavu, pre svega od količine i kvaliteta konopljinog ulja, i može biti najduže do 6 meseci pri sobnoj temperaturi čuvanja. Utvrđeno je da izdvajanje ulja na povr&scaron;ini namaza zavisi od količine dodatog stabilizatora, a najbolji rezultati su postignuti dodatkom 1.6% stabilizatora. Optimalna vrednost za dobijanje namaza najprihvatljivijeg nutritivnog i senzornog kvaliteta, oksidativne stabilnosti i teksture, je sadržaj stabilizatora od 1.2-1.4% uz 40-60% dodatog konopljinog ulja u masnu fazu proizvoda. Svi proizvedeni namazi su sadržali esencijalnu omega-3 masnu kiselinu uz mogu&scaron;nost deklarisanja kao &bdquo;izvor omega-3 polinezasićenih masnih kiselina&ldquo;, od kojih su pojedini uzorci imali vrlo visok sadržaj (0.98 i 1.24 g) po konzumnoj jednici (15 g). Svi proizvedeni namazi su sadržali i omega-6 masne kiseline, od kojih su pojedini uzorci imali visok sadržaj po konzumnoj jedinici (2.5-3 g), uz mogućnost deklarisanja kao &bdquo;izvor omega-6 polinezasićenih masnih kiselina&ldquo;. Svi namazi (izuzev jednog) su imali odlično izbalansiran odnos između omega-6 i omega-3 masnih kiselina (2-3:1).</p> / <p> The goal of this research was to investigate the possible use of hull-less pumpkin seed oil press cake, a by-product of the pumpkin seed oil pressing process, for the manufacturing of a spread. The spread would be similar to a peanut butter, in appearance, texture and rheological stability. Spreads were formulated in such way that they would have pleasant sensory attributes, good oxidative stability with a high omega-6 and omega-3 fatty acids content, while providing their balanced ratio based on modern healthy food principles as recommended by nutritionists. Optimization of the spread manufacturing technology was conducted based on the results of the two factorial experimental design on five levels using response surface methodology and statistical analysis (ANOVA). Desirable functional characteristics of the spreads were defined based on nutritional and textural attributes. Results have shown that pumpkin seed oil press cake (per 100 g) is very rich in minerals, especially phosphorus iron, magnesium and zinc that exceeds recommended daily intake (Pravilnik, 2004) over 100%. In addition, it contains high amounts of manganese, potassium and copper, which justifies the use of the seed oil press cake for investigation of the possibility for its use in nutritious spread manufacturing. Cold pressed hull-less pumpkin oil significantly contributed to the nutritional value of the spreads, since it is rich in omega-6 fatty acids (51.04%) and &gamma;-tocopherols (704 mg/kg). Hemp oil had a significant effect on the sensory evaluation of the spreads, primarily on the taste and texture, as well as the oxidative stability of the spreads. It was confirmed that the shelf life of the spreads depended on the oxidation of the oils present in the spread, and primarily depended on the hemp oil quantity and quality. All spreads had a shelf life of maximum 6 months at ambient temperature. It was also confirmed that oil separation on the spreads&rsquo; surface depended on the amount of added stabilizer, where the best results were achieved with the addition of 1.6% stabilizer. Considering nutritional value, sensory evaluation, oxidative stability and texture, the optimal spreads were made using the stabilizer at 1.2-1.4% and hemp oil at 40-60% added to the fatty phaze of the spread. All prepared spreads contained omega-3 essential fatty acid that could be declared as a &ldquo;source of omega-3 polyunsaturated fatty acids&ldquo;. Few samples had a very high content of omega-3 fatty acids (0.98 and 1.24 g) per serving size 15 g). In addition, all prepared spreads contained omega-6 fatty acids, where some samples had a high content of omega-6 fatty acids per serving size (2.5-3 g), and could be declared as a &ldquo;source of omega-6 polyunsaturated fatty acids&ldquo;. All prepared spreads (except one) had a well balanced ratio between omega-6 and omega-3 fatty acids (2-3:1).</p>

<p style="text-align: justify;">Plodovi jabuke su tokom čitave godine prisutni u ishrani beba, dece i odraslih ljudi zbog čega je kvalitet i zdravstevena bezbednost ovih namirnica od izuzetnog značaja. Veliki broj fitopatogenih gljiva su prouzrokovači bolesti jabuka međutim, među značajnim prouzrokovačima bolesti jabuka u skladi&scaron;tima spominju se gljive iz rodova Alternaria i Fusarium. Smatra se da su zdravstveno bezbedni plodovi jabuke pre svega zdravi plodovi, bez prisustva fitopatogenih gljiva i bez ostataka fungicida. Sve veća briga oko primene sintetičkih fungicida zbog njihove toksičnosti, razvoja rezistentnosti patogena na fungicide i &scaron;tetnih efekata na životnu sredinu i zdravlje ljudi, doveli su do potrebe za pronalaženjem alternative hemijskoj za&scaron;titi, a jedno od mogućih se ogleda upravo u primeni biotehnolo&scaron;kim postupkom proizvedenih agenasa. Budući da su visoki tro&scaron;kovi biotehnolo&scaron;ke proizvodnje osnovna prepreka za &scaron;iru primenu ovih agenasa, optimizacija uslova izvođenja biosinteze predstavlja najvažniji korak ka njenom prevazilaženju. Stoga je kao cilj istraživanja u okviru ove doktorske disertacije definisana optimizacija biosinteze antagonista skladi&scaron;nih patogena jabuke primenom Streptomyces hygroscopicus na nivou laboratorijskog bioreaktora u pogledu odabira izvora ugljenika i azota i količina izvora ugljenika, azota i fosfora u hranljivoj podlozi za biosintezu željenih antagonističkih agenasa, kao i parametara biosinteze sa posebnim osvrtom na intenzitet primenjene aeracije i me&scaron;anja. Analizom dobijenih rezultata zaključeno je da se podloga za kultivaciju S. hygroscopicus koja je sadržala glicerol i pored već prisutnog azota u podlozi nije sadržala dodatni izvor azota, pokazala kao najpogodnija za produkciju željenih antagonističkih agenasa efikasnih protiv izolata vrsta A. alternata i F. avenaceum. Rezultati optimizacije sastava hranljive podloge ukazuju da se primenom definisanih optimalnih vrednosti ispitivanih faktora, koje su: sadržaj glicerola od 20 g/l, sadržaj (NH₄)₂SO₄ od 0,25 g/l i sadržaj K₂HPO₄ od 1,41 g/l u podlozi za biosintezu antagonista skladi&scaron;nih patogena jabuke primenom S. hygroscopicus, na osnovu definisanih matematičkih modela predviđaju sledeće vrednosti parametara toka i parametara uspe&scaron;nosti biosinteze antagonista skladi&scaron;nih patogena jabuke: rezidualni glicerol od 5,3418 g/l; rezidualni azot od 0,193 g/l; rezidualni fosfati od 0,8601 g/l; prečnik zone inhibicije rasta micelije izolata A. alternata KA10 od 28,22 mm; prečnik zone inhibicije rasta micelije izolata A. alternata T1Jg3 od 36,86 mm; prečnik zone inhibicije rasta micelije izolata F. avenaceum KA12 od 25,54 mm i prečnik zone inhibicije rasta micelije izolata F. avenaceum KA13 od 26,78 mm. Rezultati dobijeni ispitivanjem uticaja različitog intenziteta aeracije i brzine me&scaron;anja na biosintezu antagonista skladi&scaron;nih patogena jabuke primenom S. hygroscopicus u laboratorijskom bioreaktoru standardnih geometrijskih odnosa ukupne zapremine 3 l ukazuju da se primenom definisanih optimalnih vrednosti ispitivanih faktora, brzine me&scaron;anja od 100 o/min, intenziteta aeracije od 1,2 l/l/min i pri trajanju kultivacije od 96 h na osnovu definisanih matematičkih modela predviđaju sledeće vrednosti parametara toka i parametara uspe&scaron;nosti biosinteze antagonista skladi&scaron;nih patogena jabuke: rezidualni glicerol od 8,2645 g/l; rezidualni azot od 0,1723 g/l; rezidualni fosfati od 0,5167 g/l; suva materija 1,5023 g/l; prečnik zone inhibicije rasta micelije izolata A. alternata KA10 od 62,62 mm; prečnik zone inhibicije rasta micelije izolata A. alternata T1Jg3 od 61,09 mm; prečnik zone inhibicije rasta micelije izolata F. avenaceum KA12 od 45,55 mm i prečnik zone inhibicije rasta micelije izolata F. avenaceum KA13 od 43,02 mm. Validnost dobijenih rezultata potvrđena je izvođenjem biosinteze antagonista skladi&scaron;nih patogena jabuke na podlozi optimalnog sastava i primenom optimalnih procesnih parametara u laboratorijskom bioreaktoru standardnih geometrijskih odnosa ukupne zapremine 7l, a efikasnost produkovanih antagonističkih agenasa efikasnih na izolate A. alternata (KA10 i T1Jg3) i F. avenaceum (KA12 i KA13) potvrđena je i u in planta ogledima. Ostavreni rezultati optimizacije biosinteze antagonista skladi&scaron;nih patogena jabuke primenom Streptomyces hygroscopicus na nivou laboratorijskog bioreaktora predstavljaju osnovu za dalje uvećanje razmera do industrijskih, &scaron;to je ključni korak ka potencijalnoj industrijalizaciji predloženog proizvodnog postupka.</p> / <p>Apple fruits are available on the market all year round and their safety is of great importance for the consumers. Unfortunately, many phytopathogenic fungi can cause apple diseases but fungi from the genera Alternaria and Fusarium are listed among important storage pathogens of apple fruits. It is considered that health-safe apple fruits are primarily healthy fruits, without the presence of phytopathogenic fungi and without the remains of fungicides. Excessive use of pesticides in modern agriculture, including those used for control of fungal phytopathogens, has led to several problems related to pollution, environmental degradation and emergence of resistant strains. Biological<br />control of plant pathogens by means of microorganisms is considered as an attractive alternative to chemical-based treatments, with minimal impact on the environment. The main lack of biotechnology production of the antifungal agents are the high costs, so the optimization of the biosynthesis conditions is the most important step towards its overcoming. Therefore, the aim of this research is to optimize the medium composition and process conditions (agitation and aeration rate) of the antagonists of storage apple pathogens biosinthesis by Streptomyces hygroscopicus in laboratory-scale bioreactor. Based on the obtained results, it can be concluded that the S. hygroscopicus cultivation medium containing glycerol as a carbon source, with no additional nitrogen source, proved to be the most suitable for the production of the A. alternate and F. avenaceum antagonistic agents. The results of the optimization of medium for biosynthesis of the antagonists of storage apple pathogens using S. hygroscopicus indicated the following optimal values of the examined factors: the content of glycerol of 20 g/l, (NH₄)₂SO₄ of 0.25 g/l and K₂HPO₄ of 1.41 g/l. By applying the defined optimal values and using the appropriate mathematical models, the following responses are predicted: residual glycerol of 5.3418 g/l; residual nitrogen of 0.193 g/l; residual phosphates of 0.8601 g/l; inhibition zone diameters of A. alternata KA10 of 28.22 mm; inhibition zone diameters of A. alternata T1Jg3 of 36.86 mm; inhibition zone diameters of F. avenaceum KA12 of 25.54 mm and inhibition zone diameters of F. avenaceum KA13 of 26.78 mm. Examining the effect of different agitation and aeration rate on the biosynthesis of antagonists of storage apple pathogens using S. hygroscopicus in a laboratory-scale bioreactor with total volume of 3 l, the following optimal values of the investigated factors are obtained: the agitation rate of 100 rpm, the aeration of 1.2 l/l/min and 96-hour as optimal time of cultivation. Bringing together the appropriate mathematical models and defined optimal values, the following responses are predicted: residual glycerol of 8.2645 g/l; residual nitrogen of 0.1723 g/l; residual phosphates of 0.5167 g/l; biomass content of 1.5023 g/l; inhibition zone diameters of A. alternata KA10 of 62.62 mm; inhibition zone diameters of A. alternata T1Jg3 of 61.09 mm; inhibition zone diameters of F. avenaceum KA12 of 45.55 mm and inhibition zone diameters of F. avenaceum KA13 of 43.02 mm. The validity of the results was confirmed by performing the biosynthesis of the antagonists of storage apple pathogens in the medium with optimal composition and the optimal process parameters in a laboratory-scale bioreactor with the total volume of 7l. The efficacy of produced antagonistic agents effective against A. alternata (KA10 and T1Jg3) and F. avenaceum (KA12 and KA13) isolates was confirmed in vitro and in planta. The results obtained within this research represents the basis for the further enlargement of the scale, which is a key step towards the potential industrialization of the proposed production process.</p>

<p>Sve veća potreba za hranom kao posledica povećanja broja ljudi &scaron;irom sveta dovela je do intenzifikacije poljoprivrednih aktivnosti usmerenih na direktnu proizvodnju hrane i hrane za životinje. U poslednjih nekoliko decenija sve vi&scaron;e se govori o problemu prekomerne upotrebe hemijskih pesticida, &scaron;to je je rezultovalo degradacijom kvaliteta zemlji&scaron;ta, kao i sve većim zagađenjem podzemnih i povr&scaron;inskih voda. Osim toga, nedovoljno naučnih podataka o uticaju hemijskih jedinjenja koja ulaze u sastav pesticida na zdravlje ljudi izaziva jo&scaron; veći stepen zabrinutosti. Stoga se iznalaženje novih načina za kontrolu biljnih &scaron;tetočina i prevenciju i tretman bolesti biljaka postavlja kao imperativ održive poljoprivredne proizvodnje, a samim tim i održivog razvoja. Jedna od alternativa koje su pokazale najveći potencijal jeste primena biopesticida, koji po svojoj naj&scaron;iroj definiciji predstavljaju žive organizme ili njihove proizvode koji pokazuju sposobnost suzbijanja &scaron;tetočina. Kada su u pitanju mikrobiolo&scaron;ki biopesticidi, bakterije roda <em>Bacillus</em> predstavljaju najzastupljenije mikroorganizme koji se mogu sresti u komercijalno dostupnim proizvodima. Proizvodnja mikrobiolońkih biopesticida, iako u konstantnom porastu, i dalje čini samo mali deo ukupnog svetskog trži&scaron;ta sredstava za za&scaron;titu bilja, najvi&scaron;e zbog visokih tro&scaron;kova i komplikovanog procesa proizvodnje ovog tipa biokontrolnih agenasa. Stoga je kao osnovni cilj istraživanja ove doktorske disertacije postavljena optimizacija uslova umnožavanja i primarnog izdvajanja biomase soja <em>Bacillus velezensis</em> sa primenom za sprečavanje pojave i &scaron;irenja bakterioza povrtarskih useva koje izazivaju fitopatogene vrste roda<em> Xanthomonas</em>, koji u Republici Srbiji izazivaju velike ekonomske gubitke u proizvodnji kupusa, paprike i paradajza. Prvi korak optimizacije bioprocesa podrazumevao je odabir optimalnog izvora ugljenika i organskog izvora azota za biotehnolo&scaron;ku proizvodnju biokontrolnih agenasa, pri čemu su najbolji rezultati dobijeni primenom glicerola i ekstrakta kvasca, &scaron;to je otvorilo mogućnost ispitivanja primene sirovog glicerola iz proizvodnje biodizela kao izvora ugljenika. Nakon toga je usledilo modelovanje sastava hranljive podloge na bazi komercijalnog i sirovog glicerola u pogledu ispitivanja uticaja komponenata podloge (glicerola, ekstrakta kvasca, (NH₄)₂SO₄ i K₂HPO₄) na odabrane odzive (prečnik zona inhibicije i rezidualne koncentracije nutrijenata &ndash; glicerola, ukupnog azota i ukupnog fosfora). Dobijeni matematički modeli posmatranih odziva, za koje je dokazano da su statistički značajni na nivou značajnosti od 95%, dalje su kori&scaron;ćeni za optimizaciju sastava hranljivih podloga. Optimizovan sastav hranljive podloge na bazi komercijalnog glicerola je sledeći: glicerol 10 g/l, ekstrakt kvasca 2,83 g/l, (NH₄)₂SO₄ 3 g/l, K₂HPO₄ 1,07 g/l i MgSO₄∙7H₂O 0,3 g/l. Sa druge strane, optimizovan sastav hranljive podloge na bazi sirovog glicerola dobija se primenom sledećih koncentracija nutrijenata: glicerol 10 g/l, K₂HPO₄ 4,66 g/l i MgSO₄∙7H₂O 0,3 g/l, &scaron;to ukazuje na mogućnost smanjenja tro&scaron;kova pripreme ove hranljive podloge zbog izostavljanja izvora azota. Validacija dobijenih matematičkih modela izvr&scaron;ena je eksperimentima kultivacije proizvodnog mikroorganizma u uvećanim razmerama - u Vulfovim bocama (2 l) i laboratorijskom bioreaktoru (3 l), čiji su rezultati pokazali zadovoljavajuću korelaciju sa modelima predviđenim vrednostima odziva bioprocesa, pri čemu su bolji rezultati dobijeni primenom hranljive podloge na bazi komercijalnog glicerola i kultivacijom proizvodnog mikroorganizma u laboratorijskom bioreaktoru. Unapređenje procesa unakrsne mikrofiltracije kultivacionih tečnosti dobijenih nakon kultivacije proizvodnog mikroorganizma <em>Bacillus velezensis</em> na hranljivoj podlozi na bazi komercijalnog glicerola primenom različitih hidrodinamiĉkih metoda pokazalo je značajan potencijal primene Kenics statičkog me&scaron;ača, uduvavanja vazduha i kombinacije ovih metoda za pobolj&scaron;anje fluksa permeata u stacionarnom stanju.<em> In planta</em> ispitivanje antimikrobne aktivnosti preparata na bazi <em>Bacillus velezensis</em> protiv fitopatogenih sojeva vrste <em>Xanthomonas euvesicatoria</em>, koji izazivaju bakterioznu pegavost paprike, pokazalo je značajan potencijal primene bikontrolnih agenasa na bazi <em>Bacillus velezensis</em> za suzbijanje ovog oboljenja paprike. Ispitivanje &scaron;ireg spektra delovanja preparata na bazi<em> Bacillus velezensis </em>pokazalo je značajan potencijal za suzbijanje oboljenja izazvanih fitopatogenim sojevima roda Fusarium, koji izazivaju truljenje jabuka u toku skladi&scaron;tenja. Rezultati proistekli iz okvira ove doktorske disertacije predstavljaju osnovu za dalje unapređenje i povećanje razmera biotehnolońkog postupka proizvodnje biokontrolnih agenasa na bazi proizvodnog mikroorganizma <em>Bacillus velezensis</em>, uz predlog re&scaron;enja za iskori&scaron;ćenje sirovog glicerola iz proizvodnje biodizela u biotehnolońkom postupku dobijanja proizvoda sa dodatom vredno&scaron;ću.</p> / <p>The raise of human population worldwide requires higher amount of available groceries, which has led to intensification of agricultural activities directed at production of food and feed. In the last few decades the problem of chemical pesticides‟ overuse has resulted in soil deterioration and contamination of surface and underground water reservoirs. Furthermore, insufficient scientific data concerning the chronic effect of chemicals used in pesticides on human health contribute to the global concern when it comes to pesticides‟ usage. Therefore finding new ways to control plant pests and to prevent or suppress plant diseases has become an imperative for sustainable agricultural production and consequently for sustainable development. One of the alternatives showing great potential is usage of biopesticides, comprising of living organisms or their products able to suppress plant pathogens. When it comes to microbial biopesticides, bacteria of the genus Bacillus are the most often used in commercial biocontrol products. Microbial biopesticides, although being a raising alternative, still represent only small share of the global pesticides‟ market, mostly due to expensive and complicated production process. Hence the main goal of the research in the framework of this PhD thesis was to optimize conditions of cultivation and separation processes for production of Bacillus velezensis biomass intended for application in prevention and suppression of plant diseases caused by phytopathogenic species of the genus Xanthomonas, which cause significant economic losses during agricultural production of cabbage, pepper and tomato in the Republic of Serbia. The first step of bioprocess optimization was to choose optimal carbon and organic nitrogen sources for biocontrol agents‟ production, where the best results have been achieved by using glycerol and yeast extract, which opened a new chapter of possibilities to utilize raw glycerol from biodiesel production as carbon source. After that, modeling of cultivation medium composition based on commercial and raw glycerol was performed in order to investigate the effect of cultivation medium components (glycerol, yeast extract, (NH4)2SO4 and K2HPO4) on the selected responses (inhibition zone diameter and residual concentration of nutrients &ndash; glycerol, total nitrogen and total phosphorus). The obtained mathematical models for the selected responses, proved to be statistically significant at the significance level of 95%, were further used for optimization of cultivation media composition. Optimized composition of the cultivation medium based on commercial glycerol was: glycerol 10 g/L, yeast extract 2.83 g/L, (NH4)2SO4 3 g/L, K2HPO4 1.07 g/L and MgSO4∙7H2O 0.3 g/L. On the other hand, optimized composition of the cultivation medium based on raw glycerol was: glycerol 10 g/L, K2HPO4 4.66 g/L and MgSO4∙7H2O 0.3 g/L, which has opened a possibility to reduce cost of cultivation medium preparation by excluding nitrogen sources. Validation of the obtained mathematical models was carried out by cultivating the producing microorganism at a larger scale &ndash; in Woulff bottles (2 L) and in a laboratory-scale bioreactor (3 L). Validation results were in good correlation with the model predicted values of the selected responses, where better results were achieved by using cultivation medium based on commercial glycerol and cultivation of the producing microorganism in the laboratory-scale bioreactor. Application of different hydrodynamic methods, such as Kenics static mixer, air sparging and their combination, has showed a significant potential for improvement of cross flow microfiltration of Bacillus velezensis cultivation broth based on commercial glycerol in terms of permeate flux enhancement. Also, significant potential of the Bаcillus velezensis cultivation broth for suppression of phytopathogenic Xanthomonas euvesicatoria strains, which cause bacterial spot of pepper, has been proven during in planta experiments. Investigation of wider spectra of antimicrobial activity expressed by preparation based on Bаcillus velezensis cultivation broth has revealed a significant potential for suppression of Fusarium phytopathogenic species responsible for apple rot during storage. The results arising from the research performed in the framework of this PhD thesis represent solid basis for further improvement and scale-up of biotechnological process for production of biocontrol agents based on Bacillus velezensis, with a proposal for utilization of raw glycerol from biodiesel production in biotechnological production of value-added products.</p>

Finansų teorijoje ir praktikoje viena iš fundamentalių problemų yra vertybinių popierių portfelio valdymas. Baigiamajame magistro darbe nagrinėjami investicinio proceso pagrindiniai etapai. Darbo tikslas gali būti apibrėžtas kaip akcijų portfelio sudarymo ir valdymo uždavinio sprendimas naudojant optimizacijos, fundamentaliosios ir techninės analizės metodus. Išnagrinėti investuotojų ir jų sudaromų portfelių tipai. Aprašyti ir palyginti investicijų portfelio sudarymo modeliai ir valdymo strategijos. Aprašoma metodika, nustatanti akcijų investicinį patrauklumą Italijos akcijų rinkos pavyzdžiu. Autorius darbe sprendžia sveikųjų skaičių optimizacijos uždavinį. Tiriamojoje darbo dalyje įvertinami pasyviosios ir aktyviosios portfelio valdymo strategijos rezultatai. Darbo pabaigoje pasiūlyti efektyvūs būdai sprendžiant investicijų portfelio valdymo uždavinį. / One of the fundamental issues in financial practice and theory is an investment portfolio construction and management. In this master thesis are presented the main stages of investment process. Thesis aim is defined as construction and management of the portfolio, that consists of stocks, using optimization methods, fundamental and technical analysis. The author analyses different types of investors and portfolios, compares portfolio construction models and management strategies. This thesis includes describing of stock investment attractiveness evaluation within the Italian market of shares. Author solves the integer-valued optimization problem. In the empirical part it is evaluated passive and active portfolio management strategies. In the conclusion there are offered effective procedures that can help investor to solve the portfolio management problem.

Baigiamojo darbo tikslas – apžvelgti individualių gyvenamųjų namų statybos technologijas, koncepcijas bei saulės energijos panaudojimą pastatuose, išanalizuoti keleto pastatytų ar projektuojamų namų rodiklius, investicijas į atskirus pastato elementus bei sukurti optimizacinį modelį, kurį naudojant būtų galima prognozuoti pastato gyvavimo ciklo išlaidas. Darbą sudaro: įvadas, kuriame trumpai aprašoma problematika, darbo tikslas ir keliami uždaviniai šiam tikslui pasiekti; analitinė dalis – individualių namų technologijos, pagrindiniai privalumai, trūkumai ir skirtumai, naujausios pastatų koncepcijos, istorija, reikalavimai, pagrindiniai aspektai, pasyvios ir aktyvios saulės energijos panaudojimo galimybės; metodinė - tiriamoji dalis – analizuojami individualūs gyvenamieji pastatai, investicijos į konstrukcijas ir šildymo, vėdinimo ir oro kondicionavimo sistemas bei pastato eksploatacijos išlaidos, kuriamas optimizacijos modelis naudojant regresinės analizės metodą; išvados ir pasiūlymai; literatūros sąrašas. Darbo apimtis: 76 p. teksto be priedų, 25 iliustr., 11 lent., 71 bibliografiniai šaltiniai. / The objective of this master thesis is to review different single family house building technologies, conceptions and opportunities of using solar power, analyze few different detached houses, investments to different building parts and create optimization model which would allow to forecast lifecycle cost of a project. Thesis contains: introduction, where issues of the topic , purpose and tasks are discussed; analytic part – building technologies of single family houses, main advantages, disadvantages and differences, building conceptions, history, requirements and aspects of different conceptions are presented, opportunities of passive and active solar power usage in detached houses; methodical - research part – evaluation of few different single family houses, analysis of investments to building envelope constructions, heating, ventilation and air conditioning systems and building operation cost, creation of optimization model by using regresion analysis method; conclusions and suggestions; references. Final thesis consists of: 76 p. of text without appendixes, 25 pictures, 11 tables, 71 references.

<p>Истраживања из овира овог рада обухватила су испитивање тока ферментације подлога на бази екстракционог, ретког и густог сока као међупроизвода, и меласе као нуспроизвода технологије прераде шећерне репе квасцем <em>Saccharomyces cerevisae.</em> Експериментално је потврђена изводљивост добијања етанола дисконтинуалном ферментацијом екстракционог, ретког и густог сока као и меласе из домаћих фабрика шећера&nbsp;квасцем Saccharomyces cerevisae у биореактору радне запремине 1,5 l.</p><p>Анализом резултата тока ферментације међупроизвода технологије прераде шећерне репе дефинисани су параметри значајни за моделовање применом поступка одзивне површине функције. За опис одзивних функција броја ћелија квасца, садржаја етанола и укупног садржаја шећера током ферментације испитан је утицај почетног садржаја шећера у опсегу 5-25 % m/v и трајања ферментације у опсегу 0-48 h. Добијени модели допринели су бољем разумевању утицаја различитог почетног садржаја шећера, трајања ферментације и међусобнихи интеракција ових фактора на одабране одзиве тока ферментације хранљивих подлога на бази међупроизвода технологије прераде шећерне репе.</p><p>Поред наведеног, циљ овог рада обухватио је и дефинисање оптималних вредности почетног садржаја шећера и трајања ферментације екстракционог, ретког и густог сока као међупроизвода и меласе као нуспроизвода технологије прераде шећерне репе, применом методе жељене функције у комбинацији са полиномским зависностима посматраних одзива. За екстракциони сок оптималне вредности варираних параметара, при којим жељена функција има највећу вредност су почетни садржај шећера 12,71 % m/v и трајање ферментације 38 h. Дефинисане оптималне вредности варираних параметара за густи сок су почетни садржај шећера 12,75 % m/v и трајање ферментације 42&nbsp;h. За меласу су дефинисане следеће оптималне вредности варираних параметара: почетни садржај шећера 11,59&nbsp;% m/v &nbsp;и трајање ферментације 34&nbsp;h.</p><p>Наставак истраживања је изведен са циљем провере валидности добијених резултата, односно њихове применљивости у увећаним размерама. Добијени резултати тока ферментације у биореактору радне запремине 10 l, при оптималним условима дефинисаним за ферментацију у биореактору радне запремине 1,5&nbsp;l су у доброј корелацији са вредностима оптимизованих одзива које су предвиђене моделима.</p> / <p>Istraživanja iz ovira ovog rada obuhvatila su ispitivanje toka fermentacije podloga na bazi ekstrakcionog, retkog i gustog soka kao međuproizvoda, i melase kao nusproizvoda tehnologije prerade šećerne repe kvascem <em>Saccharomyces cerevisae.</em> Eksperimentalno je potvrđena izvodljivost dobijanja etanola diskontinualnom fermentacijom ekstrakcionog, retkog i gustog soka kao i melase iz domaćih fabrika šećera&nbsp;kvascem Saccharomyces cerevisae u bioreaktoru radne zapremine 1,5 l.</p><p>Analizom rezultata toka fermentacije međuproizvoda tehnologije prerade šećerne repe definisani su parametri značajni za modelovanje primenom postupka odzivne površine funkcije. Za opis odzivnih funkcija broja ćelija kvasca, sadržaja etanola i ukupnog sadržaja šećera tokom fermentacije ispitan je uticaj početnog sadržaja šećera u opsegu 5-25 % m/v i trajanja fermentacije u opsegu 0-48 h. Dobijeni modeli doprineli su boljem razumevanju uticaja različitog početnog sadržaja šećera, trajanja fermentacije i međusobnihi interakcija ovih faktora na odabrane odzive toka fermentacije hranljivih podloga na bazi međuproizvoda tehnologije prerade šećerne repe.</p><p>Pored navedenog, cilj ovog rada obuhvatio je i definisanje optimalnih vrednosti početnog sadržaja šećera i trajanja fermentacije ekstrakcionog, retkog i gustog soka kao međuproizvoda i melase kao nusproizvoda tehnologije prerade šećerne repe, primenom metode željene funkcije u kombinaciji sa polinomskim zavisnostima posmatranih odziva. Za ekstrakcioni sok optimalne vrednosti variranih parametara, pri kojim željena funkcija ima najveću vrednost su početni sadržaj šećera 12,71 % m/v i trajanje fermentacije 38 h. Definisane optimalne vrednosti variranih parametara za gusti sok su početni sadržaj šećera 12,75 % m/v i trajanje fermentacije 42&nbsp;h. Za melasu su definisane sledeće optimalne vrednosti variranih parametara: početni sadržaj šećera 11,59&nbsp;% m/v &nbsp;i trajanje fermentacije 34&nbsp;h.</p><p>Nastavak istraživanja je izveden sa ciljem provere validnosti dobijenih rezultata, odnosno njihove primenljivosti u uvećanim razmerama. Dobijeni rezultati toka fermentacije u bioreaktoru radne zapremine 10 l, pri optimalnim uslovima definisanim za fermentaciju u bioreaktoru radne zapremine 1,5&nbsp;l su u dobroj korelaciji sa vrednostima optimizovanih odziva koje su predviđene modelima.</p> / <p>Research from the framework of this study included the examination of the course of fermentation based on raw, thin and thick juice as intermediate products, and molasses as by-products of sugar beet proccessing by yeast <em>Saccharomyces cerevisiae</em>. The feasibility of ethanol production from raw, thin and thick juice and molasses from local sugar factories was experimentally confirmed in batch fermentation in a bioreactor of working volume 1.5 l. lmportant parameters for modeling of the process using response surface methodology were defined by analyzing the results of the course of fermentation of intermediate products of sugar beet processing. For description of the response function of the number of yeast cells, ethanol content and total sugar content during fermentation, the effects of initial sugar content in the range 5-25% w/v and duration of fermentation in the range 0-4g h were examined. Obtained models have contributed to a better understanding of the impact of different initial sugar content, fermentation time and interactions of these factors on the selected responses of the course of fermentation of culture media based on intermediate products of sugar beet processing.</p><p>ln addition, the goal of this work included the selection of the optimal values of the initial sugar content and duration of fermentation of raw, thin and thick juice and molasses applying the obtained second-degree polynomial models of the process. Optimal initial sugar content and fermentation time for ethanol production from raw juice were estimated to be 72.71% w/v and 38 h, respectively. For thin juice optimal values of varied parameters were the initial sugar content 12.75% w/v and fermentation time 42 h. The optimal values of initial sugar content and fermentation time for thick juice were defined to be 21,12% w/v and 47 h, respectively. For molasses were defined the following optimal values of varying parameters: the initial sugar content 11,59% w/v and fermentation time 34 h.<br />Further research was performed with the aim of validation of the obtained results and confirmation of their applicability in the enlarged scale. The results obtained during the fermentation in bioreactor of working volume 10 l, under optimal conditions defined for fermentation in the bioreactor of working volume 1.5 l, were in good correlation.</p>

<p>Centralna tema istraživanja se zasniva na proučavanju procesa<br />optimizacije određivanja arhitektonskih programa tržnih centara<br />primenom savremenih tehnologija. Istraživanje dominantno obrađuje<br />teme vezane za značaj dispozicije objekata tržnih centara i raspodele<br />njihovih programskih sadržaja.</p> / <p>The central theme of this research is based on the study of the optimization<br />for determining architectural programmes of the chopping centers process<br />by means of contemporary technologies. The research mainly deals with<br />topics related to the importance of disposition of shopping centers and the<br />distribution of their programmes.</p>

<p>Rad je posvećen robusnom upravljanju sistemima čiji je linearni regulator i/ili dinamika necelog reda, kao i upravljačkim problemima gde regulator necelog reda u sebi poseduje i linearnu i nelinearnu dinamiku, a koji upravlja procesima čija dinamika može i linearna i nelinearna.</p> / <p>The thesys is dedicated to robust control systems problems with linear<br />controllers and/or process dynamics of noninteger order, as well as control<br />issues with combination of linear and nonlinear controllers of noninteger<br />order that control either linear or nonlinear systems.</p>