<p>Uvod-Kardiovaskularne bolesti su vodeći uzrok smrti i radne nesposobnosti u Evropi, predstavljaju<br />veliko socijalno i ekonomsko opterećenje. Bolesti periferne arterijske cirkulacije se mogu podeliti u<br />dve celine i to na okluzivne i neokluzivne bolesti, odnosno funkcionalne smetnje. Učestalost<br />arterijske bolesti donjih ekstremiteta snažno je povezana sa godinama starosti. Faktori rizika za<br />perifernu arterijsku bolest su slični onima koji su važni u etiologiji koronarne arterijske bolesti:<br />gojaznost, pu&scaron;enje, dislipidemija, &scaron;ećerna bolest, hipertenzija. Najtipičnija prezentacija periferne<br />arterijske bolesti je intermitentna klaudikacija koja se karakteri&scaron;e bolom u listovima koji se<br />pojačava pri hodanju; bol obično nestaje u miru. Svi gojazni pacijenti sa perifernom arterijskom<br />bole&scaron;ću donjih ekstremiteta imaju povećan rizik od budućih kardiovaskularnih događaja, te je kod<br />njih obavezna op&scaron;ta sekundarna prevencija u cilju pobolj&scaron;anja prognoze. Fizičko vežbanje<br />predstavlja metodu izbora kod obolelih od periferne arterijske bolesti donjih ekstremiteta.<br />Cilj istraživanja: Uporediti efekte programirane fizičke aktivnosti i medikamentozne terapije na<br />hemodinamiku i riziko faktore za kardiovaskularna obolenja kod gojaznih osoba obolelih od<br />periferne arterijske bolesti donjih ekstremiteta.<br />Ispitanici i metode istraživanja: Obavila se retrospektivna-prospektivna, klinički deskriptivna,<br />kontrolisana studija, na ispitanicima Javne Ustanove Domovi Zdravlja Kantona Sarajevo -<br />Specijalističko konsultativna delatnost. OJ Specijalističko konsultativna delatnost predstavlja<br />sekundarni vanbolnički nivo zdravstvene za&scaron;tite. Ovom studijom se evaluirao period od 20 nedelja<br />(140 dana). U studiju je uključeno 75 ispitanika. Na početku istraživanja, na osnovu nalaza kolor<br />Doppler sonografije pedalnih arterija, nalaza ejekcione frakcije leve komore, spirometrijskog<br />nalaza, vrednosti pulsnog aortalnog pritiska te utvrđivanja preterane uhranjosti &ndash; gojaznosti<br />ispitanici su uključeni u istraživanje. Osim ultrazvučnog nalaza i nalaza spirometrije, pacijenti su<br />dali i iscrpnu anamnezu o prethodnim obolenjima. Uradilo se merenje indeksa telesne težine, obim<br />struka i klaudikacione distance. Lipidogram kao i jutarnji &scaron;ećer su bili urađeni za svakog pacijenta.<br />Pacijentima je prepisana ili produžena medikamentozna terapija, te data detaljna upustva za<br />svakodnevni program vazoaktivne &scaron;etnje.<br />Rezultati istraživanja: Na početku istraživanja prosečna vrednost obima struka ispitanika je<br />iznosila 87,94&plusmn;3,07cm, nakon dve sedmice prosečan obim struka je iznosio 87,10&plusmn;2,0 cm, a na<br />kraju istraživanja 84,96&plusmn;1,98cm. Na početku istraživanja ispitanici ispitivane grupe su imali indeks<br />telesne mase od 28,93&plusmn;2,10 kg/m2. Nakon dve sedmice istraživanja i provedene terapije indeks<br />telesne mase se smanjio i iznosio 28,36&plusmn;1,99 kg/m2, da bi na kraju istraživanja prosečna vrednost<br />indeksa telesne mase u ispitivanoj grupi iznosio 27,26&plusmn;1,87 kg/m2. Prosečna vrednost glukoze u<br />krvi na početku istraživanja je iznosila 5,77&plusmn;0,96 mmol/L, tokom istraživanja ta vrednost je bila<br />5,42&plusmn;0,88 mmol/L, a na kraju istraživanja 5,30&plusmn;0,92 mmol/L. Postprandijalna vrednost glukoze u<br />krvi je na početku istraživanja iznosila7,48&plusmn;0,85 mmol/L, tokom istraživanja ta vrednost je bila<br />6,82&plusmn;0,62 mmol/L, a na kraju istraživanja 6,44&plusmn;0,64 mmol/L. Na početku istraživanja vrednost<br />HbA1c je iznosila 5,52&plusmn;0,91%, tokom istraživanja 5,32&plusmn;0,97%, a na kraju istraživanja<br />5,09&plusmn;0,73%.Prosečna vrednost CRP-a na početku istraživanja je iznosila 3,77&plusmn;1,12mg/L, tokom<br />istraživanja vrednost je iznosila 3,66&plusmn;1,36mg/L, da bi na kraju istraživanja ta vrednost iznosila<br />3,61&plusmn;1,21mg/L. Uparenim t-testom nije ustanovljeno statistički značajno smanjenje ili povečanje<br />CRP-a tokom istraživanja. Prosečna vrednost holestarola u krvi ispitanika na početku istraživanja<br />je bila iznad referentnih vrednosti i iznosila 6,58&plusmn;0,90 mmol/L. Nakon dve sedmice istraživanja i<br />provedene terapije vrednost je iznosila 4,96&plusmn;0,46 mmol/L, da bi na kraju istraživanja vrednost<br />iznosila 4,15&plusmn;0,54 mmol/L. Prosečne vrednosti triglicerida na početku i tokom istraživanja su bile<br />povi&scaron;ene, da bi na kraju istraživanja bile u okvirima referentnih vrednosti. Razlika između<br />VI<br />vrednosti leptina kod mu&scaron;karaca na početku i kraju istraživanja je iznosila 2,66&plusmn;1,52 ng/ml<br />(t=3,024; p=0,094) dok kod ispitanica ženskog pola nije do&scaron;lo do statistički značajne razlike.<br />Prosečne vrednosti viskoznosti plazme su na početku i tokom istraživanja bile iznad referentnih<br />vrednosti da bi na kraju istraživanja ta vrednost bila u granicama fiziolo&scaron;kih vrednosti. Prosečne<br />vrednosti PSV na početku i tokom istraživanja su bile u granicama patolo&scaron;kih vrednosti da bi na<br />kraju istraživanja vrednost bila u granicma fiziolo&scaron;kih vrednosti. Na početku istraživanja prosečna<br />vrednost PSV-a je bila 25,64&plusmn;5,38 cm/s, tokom istraživanja 26,94&plusmn;5,31 cm/s, da bi na kraju<br />istraživanja iznosila 35,84&plusmn;5,73 cm/s. Tokom sva tri merenja do&scaron;lo je do statistički značajnog<br />pobolj&scaron;anja. Na početku i tokom istraživanja ispitanici ispitivane grupe su imali patolo&scaron;ke<br />vrednosti klaudikacione distance, da bi na kraju istraživanja ta vrednost bila u fiziolo&scaron;kim<br />granicama. Ustanovljeno je statistički značajno smanjenje pulsa tokom istraživanja i to u<br />fiziolo&scaron;kim okvirima. Iako je do&scaron;lo do statistički značajnog pobolj&scaron;anja EFLV ipak su vrednosti na<br />kraju istraživanja bile na donjim granicama fiziolo&scaron;kih vrednosti. U toku istraživanja dobilo se i<br />statistički značajno pobolj&scaron;anje vrednosti pulsnog aortalnog pritiska. Iako je do&scaron;lo do statistički<br />značajnog pobolj&scaron;anja FEV1 ipak su vrednosti na kraju istraživanja bile na donjim granicama<br />fiziolo&scaron;kih vrednosti.<br />Zaključak - Vrednosti indeksa telesne mase ispitanika na kraju istraživanja su se statistički<br />značajno smanjile. Prosečna vrednost holesterola i triglicerida, kao i prosečna vrednost PSV-a,<br />BMI, EFLV, FEV1, kao i svih ostali poređenih parametara značajno se smanjila nakon oba<br />tretmana. Na osnovu dobijenih rezultata ustanovljeno je da je klaudikaciona distanca statistički<br />značajno manja u odnosu na početne vrednosti. Poredeći efekte medikamentoznog tretmana sa<br />efektima kombinovanog terapijskog pristupa dolazi se do zaključka da su svi poređeni parametri,<br />izuzev C-reaktivnog proteina u krvi, statistički značajno pobolj&scaron;ani na kraju kombinovanog<br />tretmana u odnosu na vrednosti na kraju medikamentoznog tretmana.</p> / <p>they represent a large social and economic burden. Diseases of peripheral arterial circulation can be<br />divided into two groups - the occlusive and non-occlusive disease, or functional impairment.<br />Incidence of arterial disease of the lower extremities is strongly associated with age. Risk factors<br />for peripheral arterial disease are similar to those that are important in the etiology of coronary<br />artery disease: obesity, smoking, dyslipidaemia, diabetes and hypertension. The most typical<br />presentation of peripheral arterial disease is intermittent claudication, which is characterized with<br />pain in the leaves, which increases during walking; the pain usually goes away in peace. All obese<br />patients with peripheral arterial disease of the lower extremities have an increased risk of future<br />cardiovascular incidents, and they require general secondary prevention in order to improve their<br />health forecasts. Physical activity represents the method of choice in patients with peripheral<br />arterial disease of the lower extremities.<br />Aim of the research: Compare the effects of programmed physical activity and medical therapy on<br />hemodynamic and risk factors for cardiovascular diseases in patients with peripheral arterial<br />diseases of the lower extremities.<br />Subjects and methods of research: A retrospective-prospective, clinically descriptive, controlled<br />study was conducted on subjects of the Public Institution Health Care Centre of Sarajevo Canton&ndash;<br />Specialist-consultative unit. Specialist-consultative unit represents secondary outpatient level of<br />health care. This study evaluated a period of 20 weeks (140 days). The study involved 75 subjects.<br />At the beginning of the study, based on the findings of colour Doppler sonography of the pedal<br />arteries, the findings of ejection fraction of the left ventricle, spirometry findings, values of<br />pulmonary aortic pressure and the determination of overweight - obesity subjects were included in<br />the research. In addition to ultrasound findings and spirometry findings, patients provided an<br />exhaustive history of previous illnesses. Measurement of the body weight index, waist<br />circumference and claudication distance were performed. Lipid status and morning blood glucose<br />level were performed for each patient. Prescribed or prolonged medicinal therapy was performed<br />for patients, and detailed instructions for everyday vasoactive walking program were given.<br />Research resultsAt the beginning of the study, the average volume of the subjects&#39; waist<br />circumference was 87.94 &plusmn; 3.07cm, after two weeks the average volume of the waist was 87.10 &plusmn;<br />2.0 cm, and at the end of the study 84.96 &plusmn; 1.98cm. At the beginning of the study, subjects of the<br />tested group had a body mass index of 28.93 &plusmn; 2.10 kg / m2. After two weeks of research and<br />performed therapy, the body mass index decreased and amounted to 28.36 &plusmn; 1.99 kg / m2, so that at<br />the end of the study, the average body mass index in the tested group was 27.26 &plusmn; 1.87 kg / m2.<br />The mean blood glucose level at the beginning of the study was 5.77 &plusmn; 0.96 mmol / L, during the<br />study this value was 5.42 &plusmn; 0.88 mmol / L, and at the end of the study, 5.30 &plusmn; 0.92 mmol / L. The<br />postprandial blood glucose level at the beginning of the study was 7,48 &plusmn; 0,85 mmol / L, during the<br />study, this value was 6.82 &plusmn; 0.62 mmol / L, and at the end of the study, 6.44 &plusmn; 0.64 mmol / L. At<br />the beginning of the study, the HbA1c value was 5.52 &plusmn; 0.91%, during the study 5.32 &plusmn; 0.97%, and<br />at the end of the study, 5.09 &plusmn; 0.73%. The C-reactive protein (CRP) mean at the beginning of the<br />study was 3.77 &plusmn; 1.12mg / L, during the study, the value was 3.66 &plusmn; 1.36mg / L, and at the end of<br />the study, this value was 3.61 &plusmn; 1.21mg / L. Paired t-test did not show a statistically significant<br />reduction or an increase in CRP during the study. The average blood cholesterol of the subjects at<br />the beginning of the study was above the reference values and amounted to 6.58 &plusmn; 0.90 mmol / L.<br />After two weeks of research and therapy, the value was 4.96 &plusmn; 0.46 mmol / L, and at the end of the<br />study the value was 4.15 &plusmn; 0.54 mmol / L. The average triglyceride values at the beginning and<br />during the study were elevated so that at the end of the study they were within the reference values.<br />VIII<br />The difference between the values of leptin in male subjects at the beginning and at the end of the<br />study were 2.66 &plusmn; 1.52 ng / ml (t = 3.024; p = 0.094) while there was no statistically significant<br />difference in female subjects. The average values of plasma viscosity were initially and during the<br />study above the reference values, and at the end of the study this value was within the limits of<br />physiological values. The mean values of PSV at the beginning and during the study were within<br />the limits of pathological values, and at the end of the study the value was within the physiological<br />limits. At the beginning of the study, the mean PSV value was 25.64 &plusmn; 5.38 cm / s, during the study<br />26.94 &plusmn; 5.31 cm / s, and at the end of the study it was 35.84 &plusmn; 5.73 cm / s. During all three<br />measurements statistically significant improvement was observed. At the beginning and during the<br />study, the subjects of the tested group had pathological values of claudication distance, and at the<br />end of the study this value was within the physiological limits. A statistically significant reduction<br />in pulse was observed during the study, in physiological frameworks. Although there was<br />statistically significant improvement in EFLV, however, the values at the end of the study were at<br />the lower limits of physiological values. During the study, statistically significant improvement in<br />the value of pulmonary aortic pressure was obtained. Although there was statistically significant<br />improvement in FEV1, the values at the end of the study were at the lower limits of physiological<br />values.<br />Conclusion - The values of the body mass index of subjects involved at the end of the study were<br />statistically significantly reduced. The average value of cholesterol and triglycerides, as well as the<br />average value of PSV, BMI, EFLV, FEV1 as well as all other comparable parameters, decreased<br />significantly after both treatments. Based on the obtained results it was found that the claudication<br />distance was statistically significantly lower than the baseline values. Comparing the effects of<br />medicinal treatment with the effects of the combined therapeutic approach, it is concluded that all<br />the compared parameters, other than C-reactive protein in the blood, were statistically significantly<br />improved at the end of the combined treatment compared to the values at the end of the medicinal<br />treatment.</p>

<p>Pojava alergijskog kontatnog dermatitisa koji nastaje kao komplikacija tokom lečenja hronične venske insuficijencije je dobro poznata. Cilj istraživanja je bio da se kod obolelih od hronične venske insuficijencije utvrdi učestalost kontaktne senzibilizacije ekcemskog tipa, potom da li postoji rizik za nastanak kontaktne senzibilizacije kao i postojanje korelacije između dužine trajanja bolesti i kontaktne senzibilizacije. Hipoteza rada je da osobe sa hroničnom venskom insuficijencijom značajno če&scaron;će razvijaju kontaktnu senzibilizaciju nego osobe bez hronične venske insuficijencije, da imaju veći rizik za nastanak kontaktne senzibilizacije kao i da je učestalost kontaktne senzibilizacije u pozitivnoj korelaciji sa dužinom trajanja bolesti. Istraživanje je sprovedeno nad 266 ispitanika. Formirane su dve grupe. Eksperimentalnu grupu su činili oboleli od hronične venske insuficijencije upućeni na alergolo&scaron;ko testiranje pod sumnjom na postojanje kontaktnog dermatitisa, a kontrolnu grupu su činili bolesnici bez hronične venske insuficijencije epikutano testirani pod sumnjom na postojanje kontaktnog dermatitisa. Obolelima od hronične venske insuficijencije je procenjena težina bolesti na osnovu CEAP klasifikacije. Potom je svaki ispitanik podvrgnut alergolo&scaron;kom epikutanom testiranju pač testom. Istraživanje je pokazalo da je učestalost kontaktne senzibilizacije među obolelima od hronične venske insuficijencije iznosila 49,3%. Učestalost kontaktne senzibilizacije kod osoba sa hroničnom venskom insuficijencijom na alergene: iz sastava Evropske standardne baterije je iznosila 31,55%; baterije specifične za hroničnu vensku insuficijenciju je iznosila 28,45%; komercijalno dostupne baterije alergena ubikvitarnih korovskih biljaka iz porodice Compositae je iznosila 6,69%; originalno spravljene ekstrakte ubikvitarnih korovskih biljaka Vojvodine je iznosila 6,11%. Ne postoji statistički značajna razlika u odnosu na pol. Prevalencija kontaktne senzibilizacije kod osoba sa hroničnom venskom insuficijencijom se nije statistički značajno razlikovala od osoba koje nisu imale hroničnu vensku insuficijenciju. Pozitivnost epikutanog alergolo&scaron;kog testa kojim se potvrđuje postojanje kontaktne senzibilizacije je bila statistički značajno vi&scaron;a kod osoba sa hroničnom venskom insuficijencijom. Osobe sa hroničnom venskom insuficijencijom su imale 2,45 puta vi&scaron;i rizik za nastajanje kontaktne senzibilizacije na dva i vi&scaron;e alergena, a 3,69 puta vi&scaron;i rizik za nastajanje kontaktne senzibilizacije na pet i vi&scaron;e alergena u odnosu na one bez hronične venske insuficijencije. Učestalost kontaktne senzibilizacije je u pozitivnoj korelaciji sa dužinom trajanja bolesti.</p> / <p>Development of allergic contact dermatitis as a complication of treatment of chronic venous insufficiency is well known. The aim of this study was to determine the incidence of eczematous contact sensitization in patients with chronic venous insufficiency, possible risks for the development of contact sensitization, and the correlation between disease duration and contact sensitization. The working hypothesis was that the incidence of contact sensitivity is significantly higher in individuals with chronic venous insufficiency than in those without chronic venous insufficiency, that they are at greater risk of developing contact sensitization, and that there is a positive correlation between the incidence of contact sensitization and the disease duration. The study included 266 patients. They were divided into two groups: the study group included patients with chronic venous insufficiency referred for allergy testing due to suspected contact dermatitis, and the control group included patients without chronic venous insufficiency patch tested for suspected contact dermatitis. The severity of chronic venous insufficiency was assessed by CEAP classification. Thereafter, each patient underwent patch testing. The research has shown that the incidence of contact sensitization among patients with chronic venous insufficiency was 49.3%. In these patients, the incidence of contact sensitization to the European standard battery of allergens was 31.55%; to the battery specific for chronic venous insufficiency it was 28.45%; to commercially available batteries of allergens of ubiquitous plants from the Compositae family it was 6.69%; and to originally prepared extracts of ubiquitous plants found in Vojvodina it was 6.11%. There was no statistically significant difference in relation to sex. The prevalence of contact sensitization in patients with chronic venous insufficiency was not significantly different from those without chronic venous insufficiency. Positive patch test reaction rates, confirming the existence of contact sensitization, were significantly higher in patients with chronic venous insufficiency. Patients with chronic venous insufficiency had a 2.45-fold higher risk for developing contact sensitization to two or more allergens, and a 3.69-fold higher risk for developing contact sensitization to five or more allergens compared to those without chronic venous insufficiency. There was a positive correlation between the incidence of contact sensitization and the duration of the disease.</p>

<p>Gojaznost i fizička neaktivnost su među najznačajnijim faktorima rizika za hronične nezarazne bolesti, koje su vodeći javnozdravstveni problemi u svetu i kod nas. Cilj istraživanja je procena prevalencija gojaznosti, predgojaznosti i fizičke neaktivnosti u slobodno vreme kod odraslog stanovni&scaron;tva Vojvodine, kao i procena povezanosti demografskih, socio-ekonomskih i bihevioralnih faktora sa gojazno&scaron;ću i fizičkom neaktivno&scaron;ću u slobodno vreme. Istraživanje predstavlja deo Istraživanja zdravlja stanovni&scaron;tva Srbije iz 2013. godine koje je sprovedeno od strane Ministarstva zdravlja Republike Srbije, kao studija preseka na reprezentativnom stratifikovanom dvoetapnom uzorku. Istraživanjem je obuhvaćeno 3337 osoba uzrasta 20 i vi&scaron;e godina sa prebivali&scaron;tem u Vojvodini. Instrument istraživanja su bili upitnici konstruisani u skladu sa upitnikom Evropskog istraživanja zdravlja, a podaci o telesnoj masi i telesnoj visini su dobijeni merenjem. Rezultati istraživanja su pokazali da je u 2013. godini svaka četvrta odrasla osoba u Vojvodini bila gojazna, a svaka treća osoba predgojazna. U odnosu na 2000. godinu nije do&scaron;lo do značajnog povećanja prevalencija gojaznosti i predgojaznosti, mada su se prevalencije održale na visokom nivou. &Scaron;anse za gojaznost su rasle do 75-te godine života, a nakon toga opadaju. Najveću &scaron;ansu za gojaznost su imale osobe u braku ili vanbračnoj zajednici. Gojaznost je povezana sa socio-ekonomskim karakteristikama samo kod žena. Značajni prediktori gojaznosti kod žena su bili najniži nivo obrazovanja, lo&scaron; materijalni status i nezaposlenost/ekonomska neaktivnost. Biv&scaron;i pu&scaron;ači su imali oko dva puta veću &scaron;ansu za gojaznost u odnosu na pu&scaron;ače, dok je &scaron;ansa za gojaznost bila manja kod osoba koje su u poslednjih 12 meseci konzumirale alkohol. Fizička neaktivnost u slobodno vreme, kao i fizička neaktivnost u domenu transporta povećavaju verovatnoću za pojavu gojaznosti. Prevalencija fizičke neaktivnosti u slobodno vreme je bila veoma visoka (89%). &Scaron;anse za fizičku neaktivnost u slobodno vreme su se značajno povećavale sa staro&scaron;ću. Prediktori fizičke neaktivnosti su bili ženski pol, život u braku/vanbračnoj zajednici, nizak nivo obrazovanja i lo&scaron; materijalni status. Pu&scaron;ači su imali oko dva puta veću &scaron;ansu da budu fizički neaktivni u odnosu na nepu&scaron;ače, dok je stanovni&scaron;tvo koje je konzumiralo alkohol imalo manju &scaron;ansu da bude fizički neaktivno u slobodno vreme. Gojazne osobe, kao i fizički neaktivne osobe su lo&scaron;ije ocenjivale svoje zdravlje. Gojazne osobe (bez obzira na nivo fizičke aktivnosti) su imale oko 3,5 puta veću &scaron;ansu za pojavu multimorbiditeta u odnosu na osobe sa optimalnom telesnom masom koje su fizički aktivne u slobodno vreme. Gojazne osobe su imale četiri puta veću &scaron;ansu za arterijsku hipertenziju i skoro četiri puta veću &scaron;ansu za dijabetes u odnosu na normalno uhranjene osobe. Gojaznost i fizička neaktivnost u slobodno vreme su značajni javnozdravstveni problemi kod odraslog stanovni&scaron;tva u Vojvodini na &scaron;ta ukazuju visoke prevalencije, velika zastupljenost među vulnerabilnim kategorijama stanovni&scaron;tva, nejednakost u frekvenciji između različitih socio-ekonomskih kategorija stanovni&scaron;tva, preventabilnost, povezanost sa lo&scaron;ijom samoprocenom zdravlja i hroničnim bolestima.</p> / <p>Obesity and physical inactivity are one of the most significant risk factors for chronic noncommunicable diseases, which are one of the most important public health problems in the world and also in our country. The aim of the study was to evaluate the prevalence of obesity and leisure time physical inactivity among the adult population of Vojvodina, and also to evaluate the association of demographic, socio-economic and behavioral factors with obesity and leisure time physical inactivity. The study is part of the National Health Survey of Serbia, a cross-sectional study conducted in year 2013 by the Ministry of Health of Republic of Serbia on a representative stratified two-stage sample. The study included 3337 participants aged 20 and over who resided in Vojvodina. The instruments were questionnaires designed in line with the European Health Interview Survey questionnaire, and data on body mass and body height were measured. Results showed that in year 2013 every fourth adult person in Vojvodina was obese, and every third overweight. There was no increase in prevalences compared to year 2000, although they remained high. Odds of obesity increased until age 75, and afterwards decreased. The highest odds of obesity were among persons who were married or living with a partner. Obesity was associated with socio-economic factors only among women. The predictors of obesity among women were: low level of education, low wealth index and unemployment/economical inactivity. Former smokers had two times higher odds of obesity, compared to smokers, while persons who consumed alcohol in the last 12 months had lower odds to be obese. Leisure time physical inactivity, as well as transport related physical inactivity were important predictors of obesity. Prevalence of leisure time physical inactivity was very high (89%). With increasing age, odds of physical inactivity increased. Predictors of physical inactivity were female gender, being married or living with a partner, low level of education and low wealth index. Smokers had two times higher odds of physical inactivity in comparison to nonsmokers, while persons who consumed alcohol in the last 12 months had lower odds of physical inactivity. Obese and physically inactive persons were more likely to assess their health as average, poor or very poor. Obese persons (regardless of the level of physical activity) had three and a half times higher odds of multimorbidity compared to persons with healthy weight who were physically active. Obese persons had four times higher odds of arterial hypertension and almost four times higher odds of diabetes. Obesity and physical inactivity are important public health problems among the adult population in Vojvodina due to high prevalences in population, especially among vulnerable groups, inequality in frequency among different socio-economic groups, preventability and association with poor health perception and chronic diseases.</p>

<p>&Scaron;irom sveta, karcinom bronha je i dalje vodeći po incidenci i mortalitetu, sa 2,1 milion novih slučajeva i predviđenih 1,8 smrtnih ishoda u 2018. godini. Karcinom bronha predstavlja skoro petinu (18,4%) svih smrtnih ishoda od karcinoma. Istraživanje je sprovedeno kao retrospektivna studija za period 2010-2016 godine. Svi podaci potrebni za sprovođenje ovog istraživanja direktno su prikupljeni iz zdravstvenog informacionog sistema i registra za karcinom bronha Instituta za plućne bolesti Vojvodine (IPBV), koji je referentna ustanova za pacijente sa karcinomom bronha za celu Autonomnu Pokrajinu Vojvodinu. Cilj rada je bio da se utvrdi uticaj demografskih i kliničko-patololo&scaron;kih karakteristika na ukupno vreme preživljavanja kod bolesnika sa karcinomom bronha, kao i da se izradi geoprostorna analiza incidencije i mortaliteta od karcinoma bronha na teritoriji Vojvodine. Podaci o broju novoobolelih i broju umrlih pacijenata potrebni za analizu incidencije i mortaliteta prikupljeni su od lokalnih Instituta za javno zdravlje za svaki od sedam okruga. Za potrebe analize overall survivall, survival rate ukupno je obuhvaćeno 8142 bolesnika lečenih u IPBV, od kojih je nakon provere uključujućih i isključujućih kriterijuma, u konačnu analizu u&scaron;lo njih 7540. Za potrebe analize incidencije i mortaliteta prikupljeni su podaci od lokalnih Instituta za javno zdravlje za svaki od sedam okruga i ukupno je uključeno 21915 pacijenata. Od ukupno 7540 bolesnika, bilo je 5456 (72,4%) mu&scaron;karaca i 2084 (27,6%) žena. Prosečna starost bolesnika iznosila je 63,4&plusmn;8,85 godina, Najveći broj bolesnika su bili pu&scaron;ači, njih 4911 (65,1%), biv&scaron;ih pu&scaron;ača je bilo 1995 (26,5%), dok je najmanje bilo nepu&scaron;ača, svega 634 (8,4%). Srednja vrednost indeksa paklo-godina (pack-years) iznosila je 50,57&plusmn;28,80. Posmatrano prema bračnom statusu, najvi&scaron;e bolesnika je bilo oženjeno/udato, njih 5348 (70,9%). Najveći broj bolesnika je ocenio svoj socioekonomski status kao osrednji, njih 4912 (65,1%). Broj bolesnika sa ECOG performans statusom 1 bio je 5679 (75,3%), njih 840 (11,1%) je imalo ECOG performans status 2, dok je ECOG performans status 0 imao 451 (6,0%) bolesnik. Najveći broj bolesnika bio je dijagnostikovan u IV stadijumu bolesti 3108 (41,2%), zatim u IIIB 1886 (25,0%), IIIA 1401 (18,6%), dok je u IA stadijumu dijagnostikovano najmanje bolesnika, njih 234 (3,1%). Najveći broj bolesnika imao je potvrđenu dijagnozu adenokarcinoma, njih 3342 (44,3%), zatim skvamoznog karcinoma 2472 (32,8%), mikrocelularnog karcinoma 1386 (18,4%). Od ukupnog broja bolesnika, tokom perioda praćenja preminulo je njih 6420 (85,1%), dok je 1120 (14,9%) bolesnika bilo živo. Prosečno vreme preživljavanja mu&scaron;karaca bilo je 17,116 meseci, a žena 23,193 meseca. Mu&scaron;karci oboleli od karcinoma bronha statistički značajno (p=0,000) kraće su živeli u odnosu na žene. Analiza kumulativnog preživljavanja bolesnika pokazala je da je postojala statistički značajna razlika u preživljavanju u odnosu na pol kod podtipova adenokarcinom (p=0,000), skvamozni karcinom (p=0,000) i mikrocelularni karcinom (p=0,001). Statistički značajna razlika u preživljavanju postojala je i u odnosu na starost, mesto stanovanja, tip tumora, stadijum bolesti, ECOG, pu&scaron;ački status i TNM stadijum bolesti (p=0,000). Ukupno jednogodi&scaron;nje preživljavanje obolelih od karcinoma bronha iznosilo je 32,5%, skvamoznog karcinoma 37,3%, adenokarcinoma 33,4% i mikrocelularnog karcinoma 20,9%. Ukupno trogodi&scaron;nje preživljavanje obolelih od karcinoma bronha iznosilo je 9,2%, skvamoznog karcinoma 10,8%, adenokarcinoma 10,7% i mikrocelularnog karcinoma 2,0%. Ukupno petogodi&scaron;nje preživljavanje obolelih od karcinoma bronha iznosilo je 5,0%, kod skvamoznog karcinoma 6,1%, adenokarcinoma 5,4% i mikrocelularnog karcinoma 1,3%. Ukupno jednogodi&scaron;nje preživljavanje obolelih od karcinoma bronha u 1A stadijumu iznosilo je 78,1%, u 1B stadijumu 73,2%, 2A stadijumu 70,4%, 2B stadijumu 52,1%, 3A stadijumu 42,3%, 3B stadijumu 28,3%, dok je u 4 stadijumu bolesti ukupno jednogodi&scaron;nje preživljavanje bilo 17,9%. Ukupno trogodi&scaron;nje preživljavanje obolelih od karcinoma bronha u 1A stadijumu iznosilo je 40,8%, u 1B stadijumu 37,5%, 2A stadijumu 31,2%, 2B stadijumu 21,6%, 3A stadijumu 9,7%, 3B stadijumu 5,5%, dok je u 4 stadijumu bolesti ukupno trogodi&scaron;nje preživljavanje bilo 2,9%. Ukupno petogodi&scaron;nje preživljavanje obolelih od karcinoma bronha u 1A stadijumu iznosilo je 32,1%, u 1B stadijumu 19,3%, 2A stadijumu 16,2%, 2B stadijumu 13,3%, 3A stadijumu 4,4%, 3B stadijumu 2,6%, dok je u 4 stadijumu bolesti ukupno petogodi&scaron;nje preživljavanje bilo 1,6%. Kao nezavisni prediktori preživljavanja izdvojeni su mu&scaron;ki pol, starost preko 60 godina, ECOG performans status veći od 2, pu&scaron;ačka navika, lo&scaron;iji socioekonomski status, stadijum IV bolesti, T4 status, M1b status i mikrokarcinom kao tip tumora (p=0,000). Incidencija karcinoma bronha za mu&scaron;karce iznosila je 118,9 na 100000 stanovnika, a za žene 43,3 na 100000 stanovnika. Standardizovana stopa incidencije karcinoma bronha za mu&scaron;karce iznosila je 65,4 na 100000 stanovnika, a za žene 21,7 na 100000 stanovnika. Prema okruzima je postojala statistički značajna razlika (p=0,001). Stopa mortaliteta od karcinoma bronha za mu&scaron;karce iznosila 125,1 na 100000 stanovnika, a za žene 43,8 na 100000 stanovnika. Standardizovana stopa mortaliteta od karcinoma bronha za mu&scaron;karce iznosila 67,6 na 100000 stanovnika, a za žene 20,9 na 100000 stanovnika. Prema okruzima je postojala statistički značajna razlika (p=0,001). Analizom prikupljenih podataka utvrđeno je da postoji statistički značajna razlika u ukupnom vremenu preživljavanja pacijenata sa dijagnostikovanim karcinomom bronha u odnosu na pol (p=0,000), starosnu dob (p=0,000), mesto stanovanja (p=0,014), pu&scaron;ački status (p=0,001), ECOG performans status (p=0,000) i socioekonosmski status (p=0,000). Postoji statistički značajna razlika u ukupnom vremenu preživljavanja pacijenata sa dijagnostikovanim karcinomom bronha u odsnosu na tip tumora (p=0,000), stadijum bolesti (p=0,000), T-deskriptor (p=0,000), N-deskriptor (p=0,000) i M-deskriptor (p=0,000). Utvrđeno je da ukupno jednogodi&scaron;nje preživljavanje obolelih od karcinoma bronha iznosi 32,5%, trogodi&scaron;nje preživljavanje obolelih od karcinoma bronha iznosi 9,2%, a petogodi&scaron;nje preživljavanje iznosi 5,0%. Utvrđeno je da su nezavisni prediktori preživljavanja mu&scaron;ki pol, starost preko 60 godina, ECOG performans status 2 i veći, pu&scaron;ačka navika, lo&scaron;iji socioekonomski status, stadijum IV bolesti, T4 status, M1b status i mikroculularni karcinom kao tip tumora. Urađena je analiza incidencije i mortaliteta od karcinoma bronha na teritoriji AP Vojvodine i utvrđeno je da postoje značajne regionalne razlike u incidenciji i mortalitetu od karcinoma bronha na teritoriji AP Vojvodine.</p> / <p>Worldwide, lung cancer remains the leading cause of cancer incidencije and mortality, with 2.1 million new lung cancer cases and 1.8 million deaths predicted in 2018. Methodology: For the purpose of this retrospective study we collected data of 21915 patients from seven Public Health Institutes, one for each district. This data was categorized by five-year age groups during 2010&ndash;2016. Survival analysis data of 8142 patients was collected from the Institute for Pulmonary Diseases of Vojvodina Hospital Information System and the Lung Cancer Registry. The primary objective was to determine the impact on overall survival by assessing demographic and clinical pathological characteristics in these patients. The secondary objective was to analyze the incidencije and mortality of lung cancer in the region of Vojvodina. Incidencije and mortality rates were directly age-standardized to the World and Europe Standard Population. A total of 7540 patients were eligible for the survival analysis, 5456 (72.4%) males and 2084 (27.6%) females. The average survival time, including all stages and cancer types was 17.1 months for men and 23.2 months for women (p = 0.000). There was statistically significant difference in survival time by gender in subtypes of adenocarcinoma (p = 0.000), squamous cell carcinoma (p= 0.000) and microcellular carcinoma (p = 0.001). Analysis showed significant difference in survival by age (p = 0.000), cancer type (p = 0.000), stage of the disease (p = 0.000), ECOG performance status (p = 0.000), smoking status (p = 0.001), TNM stage of disease (p = 0.000) and among districts (p = 0.014). Male gender (p = 0.000), age over 60 (p = 0.000), ECOG performance status 2 and greater (p = 0.000), smoking habit (p = 0.002), lower socioeconomic status (p = 0.000), stage IV of disease (p = 0.000) and small cell lung cancer as tumor type (p = 0.000) were identified as independent prognostic factors. One-year survival in 1A stage was 78.1%, in 1B stage 73.2%, 2A stage 70.4%, 2B stage 52.1%, 3A stage 42.3%, 3B stage 28.3 %, while in stage 4 was 17.9%. Three-year survival in 1A stage was 40.8%, in 1B stage 37.5%, 2A stage 31.2%, 2B stage 21.6%, 3A stage 9.7%, 3B stage 5.5 %, while in stage 4 was 2.9%. Five-year in 1A stage is 32.1%, in 1B stage 19.3%, 2A stage 16.2%, 2B stage 13.3%, 3A stage 4.4%, 3B stage 2.6 %, while in stage 4 was 1.6%. The incidencije rate was 118.9 per 100000 for males and 43.3 per 100000 for women. The standardized incidencije rate was 65.4 per 100000 for males and 21.7 per 100000 for females. There was a statistically significant difference by districts (p = 0.001). Mortality rate was 125.1 per 100000 for males and 43.8 per 100000 for females. The standardized mortality rate was 67.6 per 100000 for males and 20.9 per 100000 for females. There was also a statistically significant difference by district (p = 0.001). There was a statistically significant difference in overall survival by gender (p = 0.000), age (p = 0.000), place of residence (p = 0.014), smoking status (p = 0.001), ECOG performance status (p = 0.000), and socioeconomic status (p = 0.000). There was also a statistically significant difference in the overall survival by tumor type (p = 0.000), stage of disease (p = 0.000), T-descriptor (p = 0.000), N-descriptor (p = 0.000), and M-descriptor (p = 0.000). One-year survival rate was 32.5%, three-year survival was 9.2%, and five-year survival rate was 5.0%. Incidencije and mortality rates data were analyzed for the territory of Vojvodina, and it was found that there were significant regional differences.</p>

<p>Vr&scaron;eno je istraživanje intestinalnih nematoda žutogrlog mi&scaron;a (<em>Apodemus flavicollis&nbsp; </em>Melchior, 1834) uzorkovanog sa 18 lokaliteta na teritoriji Srbije, južno od Save i Dunava, sa ciljem pro&scaron;irenja i upotpunjavanja saznanja o ovoj komponenti parazitofaune glodara u ovom delu Evrope. Fauna nematoda crevnog trakta je analizirana sa vi&scaron;e aspekata: kvantitativnog, aspekta zajednica, biolo&scaron;kog, aspekta biodiverziteta i aspekta polne strukture. Pored toga, ispitan je uticaj odabranih<br />spolja&scaron;njih i unutra&scaron;njih faktora na prevalencu i abundancu parazitske infekcije.</p><p>Zabeleženo je prisustvo devet vrsta intestinalnih nematoda, pri čemu je broj vrsta po lokalitetu varirao od 1 do 7. Ukupna prevalenca infekcije iznosila je 81,6%. Najče&scaron;će vrste u uzorku bile su <em>Heligmosomoides polygyrus </em>i&nbsp;<em> Syphacia stroma</em>, koje su<br />se odlikovale najvi&scaron;im prevalencama i intenzitetima infekcije. Distribucija nematoda unutar domaćina je bila agregirana. Broj vrsta po domaćinu varirao je od 1 do 5, ali su najzastupljenije bile infekcije jednom ili dvema vrstama. Najče&scaron;ća kombinacija<br />vrsta bila je&nbsp;<em> H. polygyrus-S. stroma;</em> međutim, odsustvo podataka iz ranijih istraživanja i adekvatnih polaznih modela sprečava dono&scaron;enje zaključaka o mogućim interakcijama i asocijacijama između vrsta.</p><p>Monoksene nematode su bile brojnije i imale veću prevalencu od heteroksenih nematoda, &scaron;to oslikava&nbsp; razlike u njihovim životnim ciklusima. Među monoksenim nematodama, geohelminti u užem smislu su se odlikovali najvećim prevalencama, a ageohelminti najvećom abundancom, u skladu sa životnim strategijama koje teže ka disperziji ili akumulaciji.&Scaron;enonov indeks diverziteta cele uzoračke populacije iznosio je 1,44 &scaron;to je visoka vrednost u odnosu na one iz drugih delova Evrope. Nije uočena značajna negativna korelacija između udaljenosti lokaliteta i vrednosti Sorensenovog indeksa,ukazujući da je prostorni faktor značajan u strukturiranju zajednica intestinalnih nematoda i na lokalnom nivou. Odnos polova je bio neravnomeran, uglavnom u korist ženki, u skladu sa podacima drugih autora. Ženke su ujedno bile krupnije od mužjaka, saglasno sa ranijim nalazima za parazitske nematode. Nadmorska visina nije uticala na abundancu intestinalnih nematoda. Pol domaćina je uticao na prevalencu dve vrste: prevalenca&nbsp; <em>S. stroma</em>&nbsp; je bila veća kod mužjaka, a prevalenca<em> Trichuris muris</em>&nbsp; kod ženki. Kao značajan faktor uticao je na abundancu samo kod vrste&nbsp;<em> Aonchotheca annulosa</em>; abundanca ove vrste bila je veća kod mužjaka. Rezultati sugeri&scaron;u da je uticaj pola domaćina na nivo parazitske infekcije izuzetno kompleksan fenomen.&nbsp; Prevalenca i abundanca infekcije intestinalnim nematodama je bila veća kod domaćina sa B hromozomima.&nbsp; Lokalitet je bio značajan faktor u variranju abundance nematoda. Uzrast i prisustvo drugih vrsta nematoda su&nbsp; takođe ispoljavali značajan efekat. Povećanje abundance nematoda sa uzrastom&nbsp; se vezuje za dužu izloženost starijih jedinki parazitima. Iako je registrovan uticaj abundance jedne vrste na abundancu druge, on ne predstavlja čvrst dokaz za postojanje interakcija između vrsta.</p> / <p>A study of intestinal nematode parasites was conducted on the yellow-necked mouse (<em>Apodemus flavicollis&nbsp;</em> Melchior, 1834) sampled from 18 sites from Serbia south of the Sava and Danube rivers. The aim of the study was to broaden and enrich the data on this category of rodent parasites in this part of Europe. The nematode fauna of the gastrointestinal tract was analysed from quantitative, community, biological, biodiversity and sex ratio aspects. In addition, selected extrinsic and intrinsic factors were tested for their influence on the prevalence and abundance of infection.</p><p>Nine species of&nbsp; intestinal nematodes were noted, 1 to 7 per site. Total sample prevalence was 81.6%. <em>Heligmosomoides polygyrus</em>&nbsp; and&nbsp; <em>Syphacia stroma</em> were the most common species, with the highest prevalence and intensity values. Nematodes were aggregated within their hosts. Infracommunity richness varied from 1 to 5, but infections with one or two species were most common. The most frequent<br />combination&nbsp; of species was <em>H. polygyrus-S. stroma</em>, but in absence of prior research and adequate null models, conclusions of possible interactions and associations between species could not be drawn.</p><p>Monoxenous nematodes were more abundant and prevalent than heteroxenous species, reflecting the differences in their life cycles. Of the monoxenous nematodes, geohelminths<em> sensu stricto</em> had the highest prevalence values, whereas ageohelminths were most abundant, with respect to their life strategies that favour either dispersal or accumulation. Shannon&rsquo;s diversity index for the total sample was 1.44, a high value compared to those from other European based studies. A significant negative correlation between site distance and Sorensen index values was not found, implying that spatial factors have an important role in structuring intestinal nematode communities on a local scale. Sex ratio was generally female-biased, in agreement with data from other authors. In addition, females were larger than males, congruent with previous findings for parasitic nematodes.</p><p>Elevation did not significantly influence intestinal nematode abundance. Host sex influenced the prevalence of two species: for <em>S. stroma</em> prevalence was higher in males, and for <em>Trichuris muris</em> in females. Influence of host sex on abundance was found only for <em>Aonchotheca annulosa</em>, with abundances of this parasite higher in male mice. The results suggest that the effectof host sex on parasite infection levels is a highly complex phenomenon.&nbsp; Infection prevalence and abundance was higher in hosts that carried B chromosomes. Site was a significant factor in explaining variations in nematode abundance. Hostage and presence of other nematode species&nbsp; also exibited effects.&nbsp; An increase in nematode abundance with host age&nbsp; is explained by prolonged exposure to parasites in older host individuals. Although results indicate that the abundance of one species influences the abundance of another, this is not firm evidence of the existence of species interactions.</p>

<p>Klaster analiza ima dugu istoriju i mada se<br />primenjuje u mnogim oblastima i dalje ostaju<br />značajni izazovi. U disertaciji je prikazan uvod<br />u neglatki optimizacioni pristup u<br />klasterovanju, sa osvrtom na problem<br />klasterovanja velikih skupova podataka.<br />Međutim, ovi optimizacioni algoritmi bolje<br />funkcioni&scaron;u u radu sa neprekidnim podacima.<br />Jedan od glavnih izazova u klaster analizi je<br />rad sa velikim skupovima podataka sa<br />kategorijalnim i kombinovanim (numerički i<br />kategorijalni) tipovima promenljivih. Rad sa<br />velikim brojem instanci (objekata) i velikim<br />brojem dimenzija (promenljivih), može<br />predstavljati problem u klaster analizi, zbog<br />vremenske složenosti. Jedan od načina<br />re&scaron;avanja ovog problema je redukovanje broja<br />instanci, bez gubitka informacija.<br />Prvi cilj disertacije je bio upoređivanje<br />rezultata klasterovanja na celom skupu i<br />prostim slučajnim uzorcima sa kategorijalnim i<br />kombinovanim podacima, za različite veličine<br />uzorka i različit broj klastera. Nije utvrđena<br />značajna razlika (p&gt;0.05) u rezultatima<br />klasterovanja na uzorcima obima<br />0.03m,0.05m,0.1m,0.3m (gde je m obim<br />posmatranog skupa) i celom skupu.<br />Drugi cilj disertacije je bio konstrukcija<br />efikasnog postupka klasterovanja velikih<br />skupova podataka sa kategorijalnim i<br />kombinovanim tipovima promenljivih.<br />Predloženi postupak se sastoji iz sledećih<br />koraka: 1. klasterovanje na prostim slučajnim<br />uzorcima određene kardinalnosti; 2.<br />određivanje najboljeg klasterskog re&scaron;enja na<br />uzorku, primenom odgovarajućeg kriterijuma<br />validnosti; 3. dobijeni centri klastera iz ovog<br />uzorka služe za klasterovanje ostatka skupa.<br />Treći cilj disertacije predstavlja primenu<br />klaster analize u definisanju klastera<br />bihejvioralnih faktora rizika u populaciji<br />odraslog stanovni&scaron;tva Srbije, kao i analizu<br />sociodemografskih karakteristika dobijenih<br />klastera. Klaster analiza je primenjena na<br />velikom reprezentativnom uzorku odraslog<br />stanovni&scaron;tva Srbije, starosti 20 i vi&scaron;e godina.<br />Izdvojeno je pet jasno odvojenih klastera sa<br />karakterističnim kombinacijama bihejvioralnih<br />faktora rizika: Bez rizičnih faktora, &Scaron;tetna<br />upotreba alkohola i druge rizične navike,<br />Nepravilna ishrana i druge rizične navike,<br />Nedovoljna fizička aktivnost, Pu&scaron;enje. Rezultati<br />multinomnog logističkog regresionog modela<br />ukazuju da ispitanici koji nisu u braku, lo&scaron;ijeg<br />su materijalnog stanja, nižeg obrazovanja i žive<br />u Vojvodini imaju veću &scaron;ansu za prisustvo<br />vi&scaron;estrukih bihejvioralnih faktora rizika.</p> / <p>The cluster analysis has a long history and a<br />large number of clustering techniques have<br />been developed in many areas, however,<br />significant challenges still remain. In this<br />thesis we have provided a introduction to<br />nonsmooth optimization approach to clustering<br />with reference to clustering large datasets.<br />Nevertheless, these optimization clustering<br />algorithms work much better when a dataset<br />contains only vectors with continuous features.<br />One of the main challenges is clustering of large<br />datasets with categorical and mixed (numerical<br />and categorical) data. Clustering deals with a<br />large number of instances (objects) and a large<br />number of dimensions (variables) can be<br />problematic because of time complexity. One of<br />the ways to solve this problem is by reducing<br />the number of instances, without the loss of<br />information.<br />The first aim of this thesis was to compare<br />the results of cluster algorithms on the whole<br />dataset and on simple random samples with<br />categorical and mixed data, in terms of validity,<br />for different number of clusters and for<br />different sample sizes. There were no<br />significant differences (p&gt;0.05) between the<br />obtained results on the samples of the size of<br />0.03m,0.05m,0.1m,0.3m (where m is the size of<br />the dataset) and the whole dataset.<br />The second aim of this thesis was to<br />develop an efficient clustering procedure for<br />large datasets with categorical and mixed<br />(numeric and categorical) values. The proposed<br />procedure consists of the following steps: 1.<br />clustering on simple random samples of a given<br />cardinality; 2. finding the best cluster solution<br />on a sample (by appropriate validity measure);<br />3. using cluster centers from this sample for<br />clustering of the remaining data.<br />The third aim of this thesis was to<br />examine clustering of four lifestyle risk factors<br />and to examine the variation across different<br />socio-demographic groups in a Serbian adult<br />population. Cluster analysis was carried out on<br />a large representative sample of Serbian adults<br />aged 20 and over. We identified five<br />homogenous health behaviour clusters with<br />specific combination of risk factors: &#39;No Risk<br />Behaviours&#39;, &#39;Drinkers with Risk Behaviours&#39;,<br />&#39;Unhealthy diet with Risk Behaviours&#39;,<br />&#39;Smoking&#39;. Results of multinomial logistic<br />regression indicated that single adults, less<br />educated, with low socio-economic status and<br />living in the region of Vojvodina are most likely<br />to be a part of the clusters with a high-risk<br />profile.</p>

<p>UVOD: Ateroskleroza je najče&scaron;ća bolest karotidnih arterija i uzrok je oko 20% svih ishemijskih moždanih udara (IMU). Osim stepena stenoze i određene karakteristike karotidnog plaka označavaju povi&scaron;en rizik za IMU. Ultrazvukom je moguće pouzdano evaluirati aterosklerotske promene na karotidnim arterijama. Iako su faktori rizika (FR) za aterosklerozu istovremeno i FR za IMU, prisustvo identičnih FR kod pacijenata sa IMU, ne znači i prisustvo istog stepena ateroskleroze na karotidnim arterijama. CILJ: Utvrđivanje povezanosti pojedinih ultrazvučnih karakteristika karotidne ateroskleroze, sa prisustvom različitih kardiometaboličkih FR i njihovih biomarkera, kod pacijenata sa IMU. MATERIJAL I METODE: U istraživanje je uključeno 120 pacijenata sa nekardioembolijskim IMU u karotidnom slivu koji su podeljeni u dve grupe; 60 sa lakunarnim i 60 sa nelakunarnim infarktom mozga. Svim pacijentima je određivano prisustvo FR, kao &scaron;to su hipertenzija, dijabetes, hiperlipoproteinemija, pu&scaron;enje, gojaznost, metabolički sindrom, hiperhomocisteinemija i inflamacija. Beležene su vrednosti krvnog pritiska, glikemije, glikoliziranog hemoglobina, parametara lipidskog statusa, apolipoproteina (Apo) A-I i B, lipoproteina a, indeksa telesne mase (BMI), homocisteina, C reaktivnog proteina (CRP). Pomoću karotidnog dupleks ultrazvuka određivane su vrednosti intima-medijalnog zadebljanja (IMT), morfologija plaka, povr&scaron;ina plaka, stepen stenoze. Demografske karakteristike, FR i njihovi biomarkeri, te ultrazvučne karakteristike karotidne ateroskleroze, poređene su između dve grupe pacijenata. Kori&scaron;ćeni su hi-kvadrat test i t-test. Korelacije FR i vrednosti njihovih biomarkera sa različitim karakteristikama karotidnog plaka, određivane su upotrebom Pearsonovog koeficijenta korelacije r i Kramerovog V. Upotrebom regresionih analiza ispitivan je prediktivni značaj određenih FR i njihovih biomarkera u pojavi pojedinih karakteristika karotidnog plaka. REZULTATI: Vi&scaron;e pacijenata sa lakunarnim infarktom je imalo hipertenziju (98.3% naspram 85%; p=0.021). Pacijenti sa lakunarnim infarktom imali su veće vrednosti BMI (27.6 kg/m2 naspram 25.9 kg/m2; p=0.029), dok su pacijenti sa nelakunarnim infarktom imali veće vrednosti CRP (16.4 mg/l naspram 6.8 mg/l; p=0.001). Demografske karakteristike, ostali FR i njihovi biomarkeri, kao i vrednosti karotidnog IMT se nisu značajno razlikovali između dve grupe pacijenata. Pacijenti sa nelakunarnim infarktom su imali veći stepen karotidne stenoze (79.7% naspram 33.2%; p=0,0001), kao i če&scaron;će prisustvo heterogenog plaka (73.3% naspram 35%; p&lt;0,001), hipoehogenog plaka (51.7% naspram 16.7%; p&lt;0.001) i neravnog plaka (81.7% naspram 21.7%; p&lt;0,001). Sa vrednostima IMT značajno (p&lt;0.05) su korelirali životna dob pacijenata (r=0.276), dijabetes (Cramerovo V=0.236), metabolički sindrom (Cramerovo V=0.247), HDL holesterol (r=-0.254), LDL/HDL (r=0.306), ApoA-I (r=-0.386) i ApoB/ApoA-I (r=0.359). Sa prisustvom heterogenog plaka su korelirali metabolički sindrom (Cramerovo V=0.246), ApoB (r=0.213), ApoB/ApoA-I (r=0.207) i povi&scaron;en CRP (Cramerovo V=0.266). Sa neravnom povr&scaron;inom plaka značajno je korelirao povi&scaron;en CRP (Cramerovo V=0.283). Sa stepenom stenoze značajno su korelirali BMI (r=-0.180) i povi&scaron;en CRP (Cramerovo V=0.301). Nezavisni prediktori povi&scaron;enih vrednosti IMT bili su starija životna dob pacijenata (&beta;=0.230; p=0.006), ApoA-I (&beta;=-0.244; p=0.008) i ApoB/ApoA-I (&beta;=0.247; p=0.007). Prediktori prisustva heterogenog plaka bili su mu&scaron;ki pol (p=0.011; OR=3.425), ApoB (p=0.007; OR=8.972), BMI (p=0.0001; OR=0.380), metabolički sindrom (p=0.003; OR=4.555) i povi&scaron;en CRP (p=0.018; OR=2.800). Prediktori prisustva hipoehogenog plaka bili su ApoB (p&lt;0.001; OR=29.2), BMI (p=0.02; OR=0.514), metabolički sindrom (p&lt;0.001; OR=9.224) i povi&scaron;en CRP (p=0.046; OR=2.659). Povi&scaron;en CRP bio je jedini prediktor prisustva neravnog plaka (p=0.002; OR=3.203), kao i prisustva većeg stepene karotidne stenoze (&beta;=0.270; p=0.002). ZAKLJUČAK: Iako je karotidna stenoza znatno zastupljenija među pacijenatima sa nelakunarnim nego lakunarnim nekardioembolijskim IMU, prisustvo kardiometaboličkih FR, njihovih biomarkera i vrednosti IMT se bitno ne razlikuje između ove dve grupe pacijenata. Osim stenoze i prisustvo heterogenog, hipoehogenog i neravnog karotidnog plaka nosi povi&scaron;en rizik za IMU. Među FR i njihovim biomarkerima ApoA-I i ApoB su najbolji prediktori karotidne ateroskleroze. Apolipoprotein B i metabolički sindrom su najjače povezani sa prisustvom heterogenog i hipoehogenog plaka. Povi&scaron;en CRP kod pacijenata sa akutnim IMU može biti znak destabilizacije plaka i ukazivati na prisustvo signifikantne karotidne stenoze.</p> / <p>INTRODUCTION: Atherosclerosis is the most common disease of carotid arteries, causing 20% of all ischemic strokes. Besides the degree of stenosis, certain characteristics of carotid plaques indicate an increased risk for stroke. Carotid ultrasound can reliably evaluate atherosclerotic changes in carotid arteries. Although the risk factors for atherosclerosis are the same as the risk factors for stroke, the presence of identical risk factors in patients with stroke does not necessarily mean the presence of the same degree of carotid atherosclerosis. AIM: To determine correlation of certain characteristics of carotid atherosclerosis detected by ultrasound with the presence of various cardiometabolic risk factors in patients with ischemic stroke. METHODS: The study included 120 patients with noncardioembolic ischemic stroke in the anterior circulation, who were divided into two groups; 60 with lacunar and 60 with nonlacunar brain infarction. The presence of cardiometabolic risk factors, such as hypertension, diabetes, hyperlipoproteinemia, smoking, obesity, metabolic syndrome, hyperhomocysteinemia, and inflammation, was evaluated in all patients. Data regarding blood pressure, glycemia, glycated hemoglobin, lipid status parameters, apolipoprotein (ApoAI and ApoB), lipoprotein a, body mass index (BMI), homocysteine, and C-reactive protein (CRP) were collected. Intima-media thickness (IMT), carotid plaque characteristics (morphology, surface) and the degree of stenosis were determined by carotid duplex ultrasound. Demographic characteristics, risk factors, biomarkers, as well as ultrasound characteristics of carotid atherosclerosis, were compared between patients with lacunar and nonlacunar stroke. Two-sample student t-test and &chi;2 test were used for comparisons. In order to assess the correlation of various risk factors and their biomarkers with different characteristics of carotid plaques, we used the Pearson correlation coefficient r and Cramer&#39;s V. Regression analysis was used to evaluate the association of risk factors and their biomarkers with various carotid atherosclerosis characteristics. RESULTS: More patients with lacunar stroke had hypertension (98.3% vs. 85%; p=0.021). Patients with lacunar stroke had higher BMI values (27.6 kg/m2 vs. 25.9 kg/m2; p=0.029), while patients with nonlacunar stroke had higher CRP values (16.4 mg/l vs. 6.8 mg/l; p=0.001). Demographic characteristics, other risk factors and their biomarkers, as well as carotid IMT were not significantly different between the two groups of patients. Patients with nonlacunar stroke had a higher degree of carotid stenosis (79.7% vs. 33.2%; p=0.0001) and a higher prevalence of heterogeneous plaques (73.3% vs. 35%; p&lt;0.001), hypoechogenic plaques (51.7% vs. 16.7%; p&lt;0.001), and plaques with irregular surface (81.7% vs. 21.7%; p&lt;0,001). IMT was significantly (p&lt;0.05) correlated with the age of patients (r=0.276), diabetes (Cramer&rsquo;s V=0.236), metabolic syndrome (Cramer&rsquo;s V=0.247), HDL cholesterol (r=-0.254), LDL/HDL (r=0.306), ApoA-I (r=-0.386) and ApoB/ApoA-I (r=0.359). The presence of a heterogeneous plaque was correlated with metabolic syndrome (Cramer&rsquo;s V=0.246) ApoB (r=0.213), ApoB/ApoA-I (r=0.207) and elevated CRP (Cramer&rsquo;s V=0.266). A plaque with irregular surface was correlated with elevated CRP (Cramer&rsquo;s V=0.283). The degree of carotid stenosis was correlated with BMI (r=-0.180) and elevated CRP (Cramer&rsquo;s V=0.301). The independent predictors of higher values of IMT were older age (&beta;=0.230; p=0.006), ApoA-I (&beta;=-0.244; p=0.008), and ApoB/ApoA-I (&beta;=0.247; p=0.007). The predictors of the presence of a heterogeneous plaque were male gender (p=0.011; OR=3.425), ApoB (p=0.007; OR=8.972), BMI (p=0.0001; OR=0.380), metabolic syndrome (p=0.003; OR=4.555) and elevated CRP (p=0.018; OR=2.800). The predictors of the presence of a hypoechogenic plaque were ApoB (p&lt;0.001; OR=29.2), BMI (p=0.02; OR=0.514), metabolic syndrome (p&lt;0.001; OR=9.224) and elevated CRP (p=0.046; OR=2.659). Elevated CRP was the only independent predictor of a plaque with irregular surface (p=0.002; OR=3.203) and of a higher degree of carotid stenosis (&beta;=0.270; p=0.002). CONCULSIONS: Although carotid stenosis is significantly more pronounced in patients with nonlacunar than those with lacunar noncardioembolic ischemic stroke, cardiometabolic risk factors, their biomarkers and carotid IMT do not differ significantly between the two groups of patients. In addition to stenosis, a presence of heterogeneous, hypoechogenic and irregular-surface carotid plaques indicates an increased risk for ischemic nonlacunar stroke. Among the cardiometabolic risk factors and their biomarkers, ApoAI and ApoB have the strongest association with carotid atherosclerosis. Apolipoprotein B and metabolic syndrome have the strongest association with a heterogeneous and hypoechogenic carotid plaque. Elevated CRP in patients with acute ischemic stroke may be a sign of carotid plaque destabilization and can indicate a significant carotid stenosis.</p>

<p>Poremećaji disanja tokom spavanja (Sleep disordered breathing &ndash; SDB) obuhvataju spektar bolesti koje nastaju usled povećanog otpora u gornjem disajnom putu i reflektuje se na spavanje. Najveća podgrupa SDB su prekidi disanja tokom spavanja ili sleep apnea sindrom (Sleep Apnea Syndrome &ndash; SAS). SDB su prisutni kod 20% op&scaron;te populacije, dok je 82% mu&scaron;karaca i 93% žena koje imaju umerenu i te&scaron;ku OSA nedijagnostikovano. Kako osnovna dijagnostička metoda, polisomnografija, zahteva stručan kadar i adekvatnu laboratorijsku opermu nameće se potreba za brzom, efikasnom i jeftinom skrining metodom pri dijagnostici SAS. Cilj ove studije jeste da se uradi validacija i prevođenje &ldquo;STOP BANG&ldquo; upitnika sa engleskog na srpski jezik i utvrdi njegova specifičnost i senzitivnost u odnosu na vrednosti AHI indeksa kod odraslih ispitanika pri dijagnostikovanju SAS i da se utvrdi senzitivnost i specifičnost &ldquo;STOP BANG&ldquo; upitnika i Epfortove skale pospanosti zajedno. Istraživanje je u potpunosti sprovedeno u Centru za patofiziologiju disanja sa medicinom sna Instituta za plućne bolesti Vojvodine, Sremska Kamenica. Studijsku grupa se sastojala od 102 ispitanika koji su popunjavali oba upitnika, a potom je svima urađena polisomnografija. Testiranje &bdquo;STOP BANG&ldquo; upitnikom, kao i retest nakon mesec dana uradilo 30 ispitanika. Rezultati istraživanja pokazuju da su u uzorku dominirale osobe mu&scaron;kog pola 69,6%. Prosečna starost je iznosila 50,1&plusmn;13,8 godina. Najveći broj ispitanika je imao poremećaj disanja tokom spavanja (73,5%). Prema stepenu težine najveći broj ispitanika (30,4%) je bolovao od te&scaron;kog oblika (apnea/hipopnea indeks- AHI&gt;30), a prema tipu poremećaja dominirali su opstruktivni poremećaji sa 66,7% u ukupnom uzorku. Prekomerna dnevna pospanost, merena Epfortovom skalom pospanosti, bila je prisutna kod 58,8% ispitanika i korelirala je sa stepenom težine poremećaja (r=0,43). Dobijena senzitivnost i specifičnost za &bdquo;STOP BANG&ldquo; upitnik je iznosila 62,7% i 51,9% respektivno. &bdquo;STOP BANG&ldquo; upitnik je preveden na srpski jezik, a zatim je urađen test i retest upitika gde nije bilo razlike u odgovorima. Dobijena je granična vrednost za &bdquo;STOP BANG&ldquo; upitnik koja iznosi 4.5, a senzitivnost i specifičnost testa za različit stepen težine SAS je zadovoljavajuća i iznosila je 70,7%/66,7% za laku, 78,6% /60,9% za umerenu i 87,4%/ 50,7% za te&scaron;ku sleep apneu. Pri poređenju oba upitnika zajedno dobijena je bolja specifičnost 85,2%, 76,1%, 69,0% ali lo&scaron;ija senzitivnost 53,3%, 58,9% ,71,0% za laku , umerenu i te&scaron;ku sleep apneu respektivno u grupi ispitanika koji su imali vrednosti oba upitnika iznad graničnih vrednosti. U grupi ispitanika gde je jedan od upitnika imao vrednosti iznad granične vrednosti dobijena je bolja senzitivnost ali lo&scaron;ija specifičnost u odnosu na samo &bdquo;STOP BANG&ldquo; upitnik. Istraživanjem je utvrđen skrining metod -&ldquo;STOP BANG&ldquo; upitnik, koji stratifikuje pacijente na osnovu kliničkih simptoma, fizičkog pregleda i prisustva faktora rizika, na one pacijente sa visokim rizikom kojima treba hitno uraditi polisomnografiju i uputiti ih dalje na lečenje i na one kojima polisomnografija nije potrebna.</p> / <p>Sleep disordered breathing (SDB) includes a spectrum of diseases occurring due to an increased resistance in the upper airway, which affects sleeping. The major SDB subgroup is sleep apnea syndrome (SAS). SDB is present in 20% of the general population, and among the subjects with a moderate or severe SAS, 82% of males and 93% of females remain undiagnosed. Since polysomnography - the basic diagnostic method, requires a well-trained staff and adequate laboratory equipment, the need for a fast, efficient and cheap screening method in the diagnosis of SAS has breen imposed. Objectives of the study are to evaluate and translate the &ldquo;STOP BANG&ldquo; questionnaire from English to Serbian, establish its specificity and sensitivity in relation to the apnea hypopnea index (AHI) values while diagnosing SAS in adults, and to assess the cumulative sensitivity and specificity of the &ldquo;STOP BANG&ldquo; questionnaire and Epworth Sleepiness Scale. The investigation has been entirely carried out in the Lung Function and Sleep Medicine Centre of the Institute for Pulmonary Diseases of Vojvodina, Sremska Kamenica. The study cohort included 102 subjects who were all, having answered both questionnaires first, submitted to polysomnography. Thirty subjects were tested by the &bdquo;STOP BANG&ldquo; questionnaire, and retested a month later. Results of the investigation show the male sex predominated in the study sample (69.6%). The subjects&#39; mean age was 50.1&plusmn;13.8 years. Most subjects had SDB (73.5%). The majority of ther subjects (30.4%) had a serious SDB form (AHI&gt;30). Obstuctive disorders prevailed, registered in 66.7% of the study population. Excessive daily sleepiness, measured by the Epworth sleepiness scale, was registered in 58.8% of the examined subjects, correlating well to the disorder severity level (r=0.43). Sensitivity and specificity obtained for the &bdquo;STOP BANG&ldquo; questionnaire amounted to 62.7% and 51.9% respectively. The &bdquo;STOP BANG&ldquo; questionnaire was translated to Serbian first, followed by testing an retesting using the questionairre, providing no differences in the obtained answeres. The obtained cut-off value for the &bdquo;STOP BANG&ldquo; questionnaire was 4.5, and the test sensitivity and apecificity for different SAS severity levels were satisfactory, amounting to 70.7%/66.7% for mild, 78.6% /60,9% for moderate, and 87.4%/50.7% for severe sleep apnea. The cumulative comparation of the two questionnaires has disclosed a better specificity of 85.2%, 76.1%, and 69.0%, but a worse sensitivity of 53.3%, 58.9%, and 71.0% for a mild, moderate and severe sleep apnea respectively in the group of subjects whose values for both questionnaires exceeded the cutoffs. In the group of subjects with one of the questionnaire values exceeding the cutoffs, a better sensitivity but a worse specificity were obtained related to only the &bdquo;STOP BANG&ldquo; questionnaire. The investigation has established the screening method &ndash; the &ldquo;STOP BANG&ldquo; questionnaire which (on the basis of the clinical symptoms, physical examination and present risk factors) stratifies the patients into the high risk group requiring urgent polysomnography and referral for further treatment, and to those requiring no polysomnography.</p>

<p>U radu se na osnovu eksperimentalnih podataka analizira konvektivno su&scaron;enje jedne sorte<br />jabuke u laboratorijskoj &scaron;aržnoj kondenzacionoj su&scaron;ari vlastite konstrukcije. Istražuju se uticaj<br />procesnih parametara na kinetiku su&scaron;enja i kvalitet su&scaron;enih proizvoda. U tu svrhu izabrana je &scaron;iroko<br />rasprostranjena sorta &bdquo;crveni deli&scaron;es&ldquo;, rezana na kolutove, početne relativne vlage oko 87% su&scaron;ena na<br />konačnu oko 7,5 - 8,5 %.<br />Relevantnost pojedinih faktora i njihov uticaj na vreme trajanja procesa i parametre kvaliteta<br />su&scaron;enih proizvoda određivani su metodom planiranog eksperimenta.<br />Cilj primene procedure faktorskih planova eksperimrenta je dobijanje matematičkih modela i<br />grafičkih prikaza uticaja procesnih parametara na promenu merenog svojstva.<br />Temperatura vazduha menjala se od 40 do 600C, uz brzinu strujanja od 1 do 2 m/s i relativnu<br />vlažnost vazduha od 55 do 75%. Utvrđene su krive kinetike su&scaron;enja a kvalitet su&scaron;enih jabuka ispitan<br />je instrumentalnom analizom i ocenom potro&scaron;ača o prihvatljivosti proizvoda. Dobijeni su su&scaron;eni<br />proizvodi visokog kvaliteta. Regresionom analizom eksperimentalnih podataka dobijeni su<br />matematički modeli koji opisuju zavisnost izlaznih veličina od procesnih parametara koji defini&scaron;u<br />režim su&scaron;enja. Izlazne veličine koje se prate (odzivi) i označavaju stanje sistema su: vreme trajanja<br />procesa su&scaron;enja, sadržaj ukupnih kiselina izražene kao jabučna i sadržaj ukupnih &scaron;ećera.<br />Na osnovu matematičkog modela prove&scaron;će se detaljna parametarska analiza istraživanog<br />procesa, uticaj pojedine ulazne veličine na sam proces i omogućiti predviđanje svojstava su&scaron;enog<br />proizvoda u različitim kombinacijama procesnih parametara.<br />Rezultati istraživanja potvrđuju da se povećanjem temperature i smanjenjem relativne<br />vlažnosti agensa su&scaron;enja (vazduha) značajno smanjuje vreme procesa su&scaron;enja kolutova jabuke. Na<br />sadržaj ukupnih kiselina dobijen je značajan uticaj brzine srujanja vazduha, interakcije brzine<br />strujanja i temperature, temperature i relativne vlažnosti vazduha.<br />Očekujemo da će rezultati ovih istraživanja proizvesti dovoljno dobre matematičke modele<br />za dobijanje kvalitetnih su&scaron;enih proizvoda koji će se moći primeniti kao osnova za optimizaciju i<br />upravljanje procesima su&scaron;enja u poluindustrijskim i industrijskim razmerama.<br />Značaj predloženog istraživanja je, uz očekivani naučni doprinos, dobijanje su&scaron;enih<br />proizvoda ciljanih svojstava, uvažavajući kriterijum očuvanja kvaliteta, očuvanja energije i za&scaron;tite<br />okoline.</p> / <p>The thesis analyzes, on the basis of experimental data, convective drying of a sort of apple in<br />a laboratory batch condensation drying plant designed especially for the laboratory researches. The<br />influence of process parameters on drying kinetics and quality of dried products is examined. For this<br />purpose a widespread sort of apple called &bdquo;Red Delicious&ldquo; is chosen. It is cut into slices with the<br />starting and final moisture being about 87% and 7,5-8,5%, respectively.<br />The relevance of certain factors and their effect on the duration of the process and parameters<br />of the quality of dried products is determined by the method of planned experiment.<br />The procedure of factor plans of the experiment is applied in order to obtain mathematical<br />models and graphical illustrations of the influences of process parameters on the change of measured<br />characteristic.<br />Air temperature varies from 40 to 60&ordm;C, while the flow speed is from 1 to 2 m/s and relative<br />moisture of air is in the range from 55 to 75%. The curves of drying speed are identified and the<br />quality of dried apples is tested by instrumental analysis and consumers&rsquo; evaluation on the product<br />acceptability. The obtained dried products are of high quality. Regression analysis of experimental<br />data results in mathematical models describing dependance of output values on process parameters<br />which define drying mode. Output values (responses) which are monitored and which represent the<br />state of the system are: duration of drying process, content of total acids expressed as malic acid and<br />content of total sugars.<br />On the basis of mathematical model, a detailed parameter analysis of the process is carried<br />out as well as the influence of individual input value on the process itself and it will provide the<br />prediction of characteristics of dried products in various combinations of process parameters.<br />Research results confirm that the increase of temperature and decrease of relative moisture of<br />drying agents (air) significantly reduce the process of drying apple slices. The content of total acids is<br />significantly influenced by the speeds of air flow, interaction of flow speed and temperature,<br />temperature and relative air moisture.<br />The results of the research work are expected to produce mathematical models which are<br />good enough to achieve high quality dried products which can be applied as a basis for optimization<br />and control of drying processes in semi-industrial and industrial scopes.<br />In addition to expected scientific achievement, the presented research is significant for<br />obtaining dried products having defined qualities with regard to criteria of quality preservation,<br />energy conservation and environment protection.</p>

<p>Потреба за вредновањем настала је из свести о потреби сталног унапређивања образовно&ndash;васпитног процеса, праћења и сагледавања јасне слике о школи.<br />У оквиру међународног пројекта &bdquo;Праћење квалитета рада школа&ldquo; под покровитељством Владе Краљевине Холандије и уз подршку стручњака из Инспектората образовања Министарства образовања, културе и науке Краљевине Холандије и Академије међународног Удружења образовних инспектората земаља Европе (SICI Inspectors Academy&ndash;The Standing International Conference of Inspectorates), Република Србија је Законом о основама система образовања и васпитања (&bdquo;Сл. Гласник РС&ldquo;, бр.72/09) у образовни систем унела новине с циљем остварења квалитетног, праведног и ефикасног образовног система, а који предвиђа мере које се односе на унапређивање квалитета наставе, рада наставника и управљања школом, увођења нових механизама сарадње са родитељима и ученицима, као и унапређивање надзора над функционисањем система у целини. Томе је посвећен и посебан члан Закона који се односи на осигурање квалитета рада установе (члан 48. Закона о основама система образовања и васпитања). Према овом Закону вредновање квалитета рада установа подразумева два облика вредновања и врши се на два начина: кроз самовредновање и спољашње вредновање. Спољашње вредновање је врста екстерног надзора, који се врши у оквиру<br />дефинисаних облика квалитета, базирано је на стандардима, индикаторима и нормама, и засновано је на доказима који су валидни, аутентични, поуздани и конзистентни.<br />Систем вредновања који подразумева спољашње вредновање доприноси унапређивању квалитета рада школе јер обухвата вредновање свих видова живота и рада школе, а који имају утицај на наставу, учење и резултате учења. У реформском смислу, процес вредновања квалитета прати трендове реформских процеса у Европским земљама где је овај процес стављен у центар пажње јер се врши у оквиру дефинисаних области квалитета у складу са донетим стандардима. Спољашње вредновање мапира јаке и слабе стране школе и на основу њих усмерава акције у подручја где је потребно унапредити квалитет. У оквиру спољашњег вредновања школе, корисно је употребљавати резултате добијене у процесу самовредновања у циљу делотворнијег планирања посете школама и усмеравања на одређена подручја спољашњег вредновања. Ови подаци треба да буду извор за структурирање разговора са разним учесницима у образовном процесу због ефикасније комуникације. Користећи извештаје о самовредновању, спољашњи евалуатори процењују квалитет и могу значајно допринети његовом даљем унапређивању. Подаци који се на тај начин добијају омогућавају редефинисање Развојног плана школе, који садржи методе и поступке за остваривање краткорочних и дугорочних циљева, као и праћење и вредновање његове реализације.<br />Истраживања су показала да се најбољи ефекти у унапређивању квалитета рада школа постижу комбиновањем унутрашњег и спољашњег вредновања, што је циљ већине земаља у Европи. С обзиром да је ово процес који је тек отпочео код нас важно је испитати промене које настају у том подручју, како га учесници образовно-васпитног процеса схватају и процењују и да ли спољашње вредновање доприноси квалитету рада школе.</p> / <p>Potreba za vrednovanjem nastala je iz svesti o potrebi stalnog unapređivanja obrazovno&ndash;vaspitnog procesa, praćenja i sagledavanja jasne slike o školi.<br />U okviru međunarodnog projekta &bdquo;Praćenje kvaliteta rada škola&ldquo; pod pokroviteljstvom Vlade Kraljevine Holandije i uz podršku stručnjaka iz Inspektorata obrazovanja Ministarstva obrazovanja, kulture i nauke Kraljevine Holandije i Akademije međunarodnog Udruženja obrazovnih inspektorata zemalja Evrope (SICI Inspectors Academy&ndash;The Standing International Conference of Inspectorates), Republika Srbija je Zakonom o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (&bdquo;Sl. Glasnik RS&ldquo;, br.72/09) u obrazovni sistem unela novine s ciljem ostvarenja kvalitetnog, pravednog i efikasnog obrazovnog sistema, a koji predviđa mere koje se odnose na unapređivanje kvaliteta nastave, rada nastavnika i upravljanja školom, uvođenja novih mehanizama saradnje sa roditeljima i učenicima, kao i unapređivanje nadzora nad funkcionisanjem sistema u celini. Tome je posvećen i poseban član Zakona koji se odnosi na osiguranje kvaliteta rada ustanove (član 48. Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja). Prema ovom Zakonu vrednovanje kvaliteta rada ustanova podrazumeva dva oblika vrednovanja i vrši se na dva načina: kroz samovrednovanje i spoljašnje vrednovanje. Spoljašnje vrednovanje je vrsta eksternog nadzora, koji se vrši u okviru<br />definisanih oblika kvaliteta, bazirano je na standardima, indikatorima i normama, i zasnovano je na dokazima koji su validni, autentični, pouzdani i konzistentni.<br />Sistem vrednovanja koji podrazumeva spoljašnje vrednovanje doprinosi unapređivanju kvaliteta rada škole jer obuhvata vrednovanje svih vidova života i rada škole, a koji imaju uticaj na nastavu, učenje i rezultate učenja. U reformskom smislu, proces vrednovanja kvaliteta prati trendove reformskih procesa u Evropskim zemljama gde je ovaj proces stavljen u centar pažnje jer se vrši u okviru definisanih oblasti kvaliteta u skladu sa donetim standardima. Spoljašnje vrednovanje mapira jake i slabe strane škole i na osnovu njih usmerava akcije u područja gde je potrebno unaprediti kvalitet. U okviru spoljašnjeg vrednovanja škole, korisno je upotrebljavati rezultate dobijene u procesu samovrednovanja u cilju delotvornijeg planiranja posete školama i usmeravanja na određena područja spoljašnjeg vrednovanja. Ovi podaci treba da budu izvor za strukturiranje razgovora sa raznim učesnicima u obrazovnom procesu zbog efikasnije komunikacije. Koristeći izveštaje o samovrednovanju, spoljašnji evaluatori procenjuju kvalitet i mogu značajno doprineti njegovom daljem unapređivanju. Podaci koji se na taj način dobijaju omogućavaju redefinisanje Razvojnog plana škole, koji sadrži metode i postupke za ostvarivanje kratkoročnih i dugoročnih ciljeva, kao i praćenje i vrednovanje njegove realizacije.<br />Istraživanja su pokazala da se najbolji efekti u unapređivanju kvaliteta rada škola postižu kombinovanjem unutrašnjeg i spoljašnjeg vrednovanja, što je cilj većine zemalja u Evropi. S obzirom da je ovo proces koji je tek otpočeo kod nas važno je ispitati promene koje nastaju u tom području, kako ga učesnici obrazovno-vaspitnog procesa shvataju i procenjuju i da li spoljašnje vrednovanje doprinosi kvalitetu rada škole.</p>