MA (Xitsonga) / MER Mathivha Centre for African Languages, Arts and Culture / ni/kumbe swi ri hava maendli yo vulavula hi swa miehleketo eka Xitsonga. Ku xopaxopiwa ntsena maendli yo pfumala xiendliwa ni maendli ya xiendliwa xin’we eka dyondzo leyi. Maendli ya miehleketo ya swiendliwa swinharhu a ya katsiwangi eka ntirho lowu. Dyondzo leyi yi langutana ngopfu ni tinxaka tinharhu ta maendli ya swa miehleketo, ku nga maendli lama khumbaka swa miehleketo, maendli yo vulavula hi ntsako, na maendli yo vulavula hi nchavo. Tinhlamuselo leti talaka ku kumeka ni leti nga taliki ku kumeka eka swihlambanyisi leswi nga tirha eswivulweni ni maendli lama kumbe leswi nga tirhangiki na wona ma kaneriwa eka dyondzo leyi. Thiyori leyi landzeleriwaka eka dyondzo leyi i ya Lakoff (1992) ya Conceptual Theory of Metaphor. Ku ya hi thiyori leyi matirhelo ya swivulwa swa xivumbeko xa vutlhokovetseri swavugego ma le ka ririmi eka miehleketo. Thiyori leyi yi tirhisa mpimanyiso wa swilo leswi kumekaka eka michumu mimbirhi, laha nchumu wo karhi wu twisisekaka ku antswa hi ku xiya nchumu lowu pimanyisiwaka na wona. Eka dyondzo leyi, miehleketo yo pimanyisa milongoti leyi kumekaka eka michumu mimbirhi yo hambana yi tirhisiwaka eka ku xopaxopa swihlambanyisi swa Xitsonga leswi tirhaka na maendli ya swa miehleketo. Mahungu lama kamberiwaka eka ndzavisiso lowu ma tirhisiwa eka swivulwa hi xikongomelo xo kuma mikhuva ya tinhlamuselo leti humelelaka.

MA (Xitsonga) / M.E.R. Mathivha Centre for African Languages, Arts and Culture / Xikongomelonkulu xa ndzavisiso lowu i ku xopaxopa maendli ya mfambo yo pfumala xiendliwa eka Xitsonga. Maendli ya mfambo ma nga aviwa hi mitlawantsongo mimbirhi ku nga maendli ya mfambo yo tsutsuma na maendli ya mfambo yo khunguluka. Ndzavisiso lowu wu kongomisa eka maendli ya mfambo yo tsutsuma. Swi nga tlhela swi koteka ku ava maendli ku ya hi tinhlamuselo leti ma ti paluxaka, tanihi maendli ya xihlovo na maendli ya mpakaniso. Eka ndzavisiso lowu, ku kaneriwa hi maendli ya mfambo ehansi ka mitlawa mimbirhi ya maendli ma mfambo lama paluxaka maendlelo na maendli lama endzeni ka wona ma nga na nhlamuselo leyi kongomisaka eka tlhelo. Eka ntirho lowu ku kaneriwa maendli mo ringana 24. Mitlawa leyi ya tinxaka ta maendli ya mfambo yi tlhela yi aviwa hi mitlawantsongo ya mune ku nga maendli ya mfambo lama nchumu wu fambaka hinkwawo ku suka eka ndhawu yo karhi ku ya eka yin’wana, maendli ya mfambo lawa ku fambaka xirho xa nchumu wo karhi ntsena, maendli ya mfambo lama ku fambaka nchumu hi ndlela yin’we na maendli ya mfambo ya muhulahula. Mahungu ya ndzavisiso lowu ma hlengeletiwa hi ku tirhisa yin’wana ya maendlelo ya phurayimari leyi vuriwaka endlelo ra nhlokohlo (elicitation), laha ku tirhisiwaka swivulwa leswi nga vumbiwa hi swichudeni leswi dyondzaka Xitsonga swa lembe ra vunharhu eYunivhesiti ya Vhenda. Ndzavisiso lowu wu endliwa ehansi ka thiyori ya thitha (theta-theory), ku nga thiyori leyi tirhanaka na vuxaka bya riendli ni swiphemu swa swivulwa leswi ri tirhaka na swona, leswi kumekaka eka tindhawu ta nhlokomhaka na swiendliwa. Hi ku ya hi thiyori leyi, agumente yin’wana ni yin’wana yi fanela ku nyikiwa nhlamuselo (ntirho) yo karhi hi riendli. Tinhlamuselo ta kona ti katsa leti landzelaka: muendli, nkongomelo, ndhawu, muamukeri, muvabyi, tlhelo, nkarhi, mukhuva ni tin’wana na tin’wana. Eka ndzavisiso lowu ku tirhisiwa tindlela timbirhi ku xopaxopa mahungu. Ndlela yo sungula i leyi vuriwaka nxopaxopo wa nkoka hi ku landza mikongomelo (thematic qualitative analysis), kasi ya vumbirhi yi vuriwaka manyikelo ya tinhlamuselo eka tiagumente ta swivulwa hi riendli (theta-role assignment). Tiagumente hinkwato leti nga eka swivulwa swa ndzavisiso lowu, leti katsaka tinhlokomhaka, swihetisi na swilandzelandzhaku, ta kombisiwa kasi na tinhlamuselo leti tiagumente ti nyikiwaka tona hi riendli ti paluxiwa.

MA (Xitsonga) / Ehansi Ka Senthara ya M. E. R. Mathivha ya Tindzimi ta Afrika Vutshila na Mfuwo / Xikongomelonkulu xa ndzavisiso lowu i ku xopaxopa maendli mo susa ma xiendliwa xin’we eka Xitsonga hi ku kongomisa eka tindlela leti ma tirhaka hatona exivulweni. Xikongomelo lexi xi aviwa hi marhavi manharhu. Rhavi ro sungula ri kongomana na ku xopaxopa maendli mo susa lama paluxaka mukhuva na mbuyelo hi xikongomelo xo kumisisa michumu leyi nga tirhaka tanihi tiagumente ta nhlokomhaka na tiagumente ta swiendliwa, xikan’we na ku lavisisa michumu leyi nga tirhaka tanihi switirho swa maendli mo susa. Rhavi ra vumbirhi rona ri langutana na ku lavisisa maendli mo susa ma xiendliwa xin’we lama paluxaka mukhuva na mbuyelo lama tirheke eswivulweni ma ri na swivulwana swa mahlanganisi swa xivangelo, xikongomelo na xipimelo. Kasi rhavi ra vunharhu ri tirhana no kambisisa tinhlamuselo/mitirho ya xisemantiki leyi nyikiwaka tiagumemnte hi maendli mo susa ma xiendliwa xin’we lama paluxaka mukhuva na mbuyelo. Eka ndzavisiso lowu ku tirhisiwa thiyori ya vunongoti, ku nga thiyori leyi kongomanaka na ndlela leyi vanhu va twisisaka xiswona marito. Mhaka leyi endlekaka eka thiyori leyi, hi leswi vanhu va twisisaka xiswona marito emiehleketweni ya vona eka leswi ma vulaka swona hi ku angarhela. Swiphemu swa nkoka leswi thiyori leyi yi jikajikaka eka swona i nhlokomhaka leyi nga xiendli xa leswi susiwaka, riendli leri hlamuselaka leswi susiwaka na hilaha swi susiwaka hakona, xiendliwa lexi khumbekaka hileswi vuriwaka hi riendli, na xilandzelandzhaku lexi nga vaka ndhawu, xitirho na swin’wana ni swin’wana. Ndzavisiso lowu wu endliwa hi ku landzelela maendlelo ma nkoka, laha ku nga na maendlelo mambirhi mo kongoma ehansi ka wona; ku nga mo tirhisa ntlawa wo karhi wa vavulavuri va Xitsonga lava nga xiyayiya swivulwa leswi mulavisisi a swi vumbeke leswi vaka swi tirhisile maendli mo susa. Mulavisisi u lulamisile papila ra swivutiso leri longoloxeke swivulwa leswi a lavaka leswaku vavulavuri lava va swi xiyayiya ku xiya loko swi twala kumbe swi nga twali na maendlelo ma nxopaxopo wa vundzeni bya tsalwa lama tirhisiwaka ku xopaxopa swivulwa leswi nga tirhisiwa tanihi mahungu ya ndzavisiso lowu. / NRF

PhD (Xitsonga) / Ehansi ka Senthara ya M. E. R. Mathivha ya Tindzimi ta Afrika, Vutshila ni Ndhavuko / Ndzavisiso lowu wu wela ehansi ka dyondzonkulu ya semantiki, naswona wu kongomana ni kholokhexini eka Xitsonga. Ndzavisiso wu xopaxopa swivulavulelo swa maendli yo vulavula hi ku dya ku kuma tipatironi ta tikholokhexini leti humelelaka nawona ni tinhlamuselo leti humeseriwaka erivaleni hi tipatironi toleto. Xikongomelo xin’wana i ku kuma ntsengo wa tinxaka ta tikholokheti leti talaka ni leti nga taliki ku humelela na maendli yo vulavula hi ku dya. Eka ndzavisiso lowu ku tirhisiwa thiyori ya “Norms and Exploitations” leyi tshuriweke hi Hanks (2004). Thiyori leyi yi hlamusela leswaku rito i tshaku eka kholokhexini, kambe ku nga ri eka xivumbeko xa vulongoloxamarito. Mahungu ya ndzavisiso lowu ma hlengeletiwile hi ku tsavula swivulavulelo swa Xitsonga leswi vulavulaka hi maendli yo dya ku suka eka matsalwa ya vatsari lava landzelaka: Ntsanwisi, H.W.E. (1968): Tsonga Idioms; Bila, V. na Marhanele, M.M. (2016): Tihlungu ta Rixaka. Dikixinari ya Ririmi ra Xitsonga; Baloyi, P.B. (1988): Vulombe bya mitsheketo; Magagane, M.G. (2004): Tolo na Tolweni; Maluleke, A.V. Maluleke, G.V. na Malungana, S.J. (2004): Magenge ya Ntumbuluko; Maluleke, S.S. (1995): Vamandika na Vanyankwave; Malungana, S.J. (1997): Timitsu ta Vatsonga; Malungana, S.J. (1997): Vele ra Makwenu; Malungana, S.J. (1997): Mfuwo wa Rixaka i Xifuva; Malungana, S.J. (1998): Tinhlanga ta mfuwo wa Rixaka; Malungana, S.J. (1999): Mbewu ya Vatsonga; Malungana, S.J. (2005): Siku Rin’wana; Manganyi, K.T.C. (1995): Garingani; Malungana M. na Ngobeni B.M. (2006): Nhlalala ya Rixaka; Rikhotso, F. (1993): Khale ka Makwangala; Rikhotso, F. (1995): Ndzhaka Yerhu, Rikhotso, F. (1996): Phehlwa ra Gwambe na Dzavana; Ngobeni, B.M. (2004): A hi tsheketeni; Nkuna, B. (2007): Emarhumbini; Thuketana, F.A (1991): N’wambilu Makokoro na Shabangu, I.S. (2006): Vuxaka bya Nkava ni Rhumbu, ni swivulavulelo swo huma eka tibuku ta ntivoririmi ta Marivate, C.T.D na Mathumba, D.I. (1974): Xitsonga xa Rixaladza; Marivate, C.T.D., Mathumba, D.I. na B.J. Masebenza, B.J. (1976): Mayana Xitsonga Ntangha 6; Marivate, C.T.D., Mathumba, D.I. na Masebenza, B.J. (1974): Mayana Xitsonga fomo II; Marivate, C.T.D., Mathumba, D.I. na Masebenza, B.J. (1975): Mayana Xitsonga Ntangha 8; Mayevu, G.S. Mayevu na Nkatini, N.L. (1976) na N.L. Nkatini (1976): Xihluke xa Xitsonga fomo III; Xingulana xa Ririmi; Marhanele, M.M. (1981): Nkondo, C.P.N, (1981): Xiletelo xa Xitsonga; Mushwana, S.E. na Ndhlovu, M.M. (1988): Ririmi ra Manana; Mushwana, S.E. na Ndhlovu, M.M. (1987): Ririmi ra Manana; Mkhari, N.B. na Shikwambana, J.M. (1988): Ririmi ra Manana; Mkhari, N.B. na Shikwambana, J.M. (1987): Ririmi ra Manana; Shabangu, I.S. (1996): Nyeleti ya Mahlahle; Shabangu, I.S. (2006): Xiseluselu; Shabangu, I.S. (2007): Xiseluselu na Mabunda, N.V, Mabunda, P.N. na Nkuzana, K.J. (1991): Xitsonga xa Vagingiriki. Mahungu ya ndzavisiso lowu ma xopaxopiwa hi ku tirhisa nxopaxopo wa patironi ya khophasi (Corpus Pattern Analysis) leyi eka yona nhlamuselo ya rito yi fambelanisiwaka ni matirhiselo ya rona eka tipatironi ta tikholokhexini. Ndzavisiso lowu wu tlhela wu xopaxopiwa hi ku tirhisa nxopaxopo wa maavelo ya ntsengo (Quantitative Distributional Analysis) ku kuma tipatironi eka ntsemakanyo wa xiyimo xa nkoka xa swa tinhlayo ta tikholokhexini ta marito lama valangiwaka. / NRF