Οι περιοχές του ευρωπαϊκού οικολογικού Δικτύου Natura 2000 είναι περιοχές πρόσφορες για την ανάπτυξη πολλαπλών ήπιων τουριστικών δραστηριοτήτων, που έχουν σκοπό την ηρεμία, την απομόνωση, την αισθητική απόλαυση του τοπίου καθώς και τη γνωριμία με το φυσικό περιβάλλον. Η πολύτιμη αξία και η αναγκαιότητα προστασίας και ανάδειξης του φυσικού πλούτου που τις διακρίνει, απαιτούν την υιοθέτηση και εφαρμογή μίας πολυεπίπεδης στρατηγικής, αποτελούμενης από εξειδικευμένα έργα, μέτρα και δράσεις, με σκοπό τη συστηματικότερη διαφύλαξη και διαχείριση των εν λόγω περιοχών και κατ’ επέκταση την εξασφάλιση της βιώσιμης τουριστικής τους ανάπτυξής. Στην παρούσα εργασία, εξετάζονται δύο περιοχές της Οροσειράς Ροδόπης που ανήκουν στο δίκτυο Natura 2000, το Δάσος της Ελατιάς και του Φρακτού, οι οποίες αποτελούν τους κύριους άξονες της τουριστικής ανάπτυξης για την ευρύτερη περιοχή, αλλά και για το σύνολο του Νομού Δράμας. Η έρευνα, με τη βοήθεια ενός κατάλληλα διαμορφωμένου ερωτηματολογίου, εξετάζει τα ατομικά χαρακτηριστικά των επισκεπτών, τις δραστηριότητες που αυτοί ασκούν κατά την επίσκεψής τους, τις προτιμήσεις τους, καθώς και τις απόψεις και παρατηρήσεις τους για τα όσα η περιοχή διαθέτει και προσφέρει. Από την ανάλυση και επεξεργασία των απαντήσεων που δόθηκαν, εξάγονται χρήσιμα συμπεράσματα για την εκτίμηση της παρούσας κατάστασης, με απώτερο σκοπό την γενικότερη αναβάθμιση των εν λόγω περιοχών και την επίτευξη μίας ορθολογικής και αποτελεσματικής διαχείρισης, μέσω της ουσιαστικής βελτίωσης της ποιότητας των υπαρχουσών εγκαταστάσεων, υποδομών και παρεχόμενων υπηρεσιών, έτσι ώστε να είναι ανταγωνιστικές και πιο ελκυστικές για όσους επιλέγουν τέτοιους είδους προορισμούς. / -

Η παρούσα μελέτη εκπονήθηκε κατά την διάρκεια των ετών 2004-2006. Περιλάμβανε έρευνα πεδίου με συλλογή δειγμάτων ξεκινώντας από την περιοχή των Καλαβρύτων έως το Διακοπτό τόσο κατά μήκος του φαραγγιού, όσο και κατά μήκος του επαρχιακού δρόμου που συνδέει τα Καλάβρυτα με το Διακοπτό όπου αυτός αποτελεί τμήμα του φαραγγιού καθώς και σε σημεία που εμφανίζουν χλωριδικό ενδιαφέρον. Η περιοχή η οποία έχει ιδιαίτερο χλωριδικό και οικοτουριστικό ενδιαφέρον δεδομένου ότι είναι προσβάσιμη σχετικά εύκολα σε σχέση με τα άλλα σημεία του φαραγγιού, εντοπίζεται στην περιοχή Μεγάλου Σπηλαίου – Ζαχλωρού (B1, B2, C1, C3). Συνολικά καταγράφηκαν 651 taxa (604 είδη και 47 υποείδη) κατά την περίοδο 2004-2006, εκ των οποίων τα 323 taxa (303 είδη και 20 υποείδη) είναι νέες καταγραφές σε σύγκριση με τις βιβλιογραφικές αναφορές και τις σχετικές δημοσιεύσεις που αφορούν το φαράγγι του Βουραϊκού (Halacsy Vol 1, 2, 3 και Κουτσόπουλος Π. & Σαρλής Γ). Από τα 651 taxa που αναφέρονται για τα 38 δεν έχω συλλεχθέν δείγμα. Τα 32 αναφέρονται στον Halacsy και τα 6 στην δημοσιεύση των Κουτσόπουλου Π. & Σαρλή Γ. Πρέπει να σημειωθεί ότι δύο από τα 323 νέα είδη, το Vicia sp και το Muscari ? sp., παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και απαιτείται για τον πλήρη προσδιορισμό τους περαιτέρω έρευνα - συλλογή δειγμάτων. Οι οικογένειες με τον μεγαλύτερο αριθμό taxa (≥20) είναι οι Compositae: 80, Fabaceae: 69, Poaceae: 50, Lamiaceae: 46, Apiaceae: 31, Brassicaceae,: 31 Caryophyllaceae: 25, Liliaceae: 22. Πάνω από το χωριό Ζαχλωρού στα κάθετα κροκαλοπαγή αλλά και στα ασβεστολιθικά βράχια του φαραγγιού,αξιοσημείωτη είναι η παρουσία του, ενδημικού είδους Aurinia moreana, το οποίο συνήθως αναπτύσσεται στα βουνά της Β. Πελοποννήσου μαζί με πολλά άλλα ενδημικά taxa όπως τα παρακάτω: Silene conglomeratica, Gymnospermium altaicum subsp peloponnesiacum, Reseda tymphaea, Cicer graecum, Peucedanum achaicum, Galium peloponnesiacum, Teucrium halacsyanum, Ophrys xdiakoptensis, Onobrychis ebenoides, Achillea umbellatα ssp monocephala, Silene congesta ssp moreana, Onosma erecta ssp malickyi, Asperula lutea, Asperula arcadiensis, Campanula rupestris, κ.α. Ιδιαίτερα τα δύο τελευταία taxa αναπτύσσονται μαζί με το taxon Odontites linkii ssp linkii σε πολλά σημεία κατά μήκος του φαραγγιού και στα κάθετα τοιχώματά του. 136 Σε ανοίγματα της υποβαθμισμένης μακκία και ανάμεσα στα φρύγανα μέσα στο φαράγγι και στο ύψος του Μεγάλου Σπηλαίου κατηφορίζοντας το μονοπάτι προς την Ζαχλωρού αναπτύσσεται ένας πολύ καλός πληθυσμός του Ελληνικού ενδημικού είδους Stachys parolinii. Την περίοδο του Φθινοπώρου μπορεί κανείς να συναντήσει στα μέσα και κατώτερα σημεία του φαραγγιού δύο ακόμη εντυπωσιακά Ελληνικά ενδημικά φυτά το Petrorhagia graminea και το Colchicum peloponnesiacum. Στο βορειότερο τμήμα του φαραγγιού απαντάται αρκετά μεγάλο σε έκταση δάσος με Pinus halepensis. Στα ανοίγματα του δάσους απαντώνται τα: Onosma frutescens, Salvia triloba, Satureja graeca, Phlomis fruticosa, Cistus salviifolius, Euphorbia characias, Ptilostemon chamaepeuce και Hypericum empetrifolium, κ.λ.π. Σε μερικά σημεία παρεμβάλλεται μακκία βλάστηση με : Pistacia lentiscus, Pistacia terebinthus, Cercis siliquastrum, Arbutus unedo, Arbutus adrachne, κ.α. Ο χλωριδικός κατάλογος περιλαμβάνει επίσης περίπου 1.920 λεπτομερείς φωτογραφίες των δειγμάτων που συλλέχθησαν και ταυτοποιήθηκαν καθώς και πλούσιο φωτογραφικό υλικό σχετικό με τοπία, πανίδα και ρύπανση. / -

Η διατήρηση της φύσης μέσω της δημιουργίας προστατευόμενων περιοχών έχει θεσμοθετηθεί στην Ελλάδα εδώ και πολλά χρόνια. Με τη δημιουργία του Οικολογικού Δικτύου NATURA 2000 επιδιώκεται να διατηρηθούν οι οικότοποι και τα είδη της αυτοφυούς χλωρίδας και της άγριας πανίδας στην επιθυμητή κατάσταση διατήρησης. Οι προστατευόμενες περιοχές περικλείουν ότι πιο σημαντικό διαθέτει σήμερα η Ελληνική φύση σε τοπία, οικοτόπους και είδη, αλλά και πολύτιμα στοιχεία της ιστορίας, των παραδόσεων και γενικότερα της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Οι βασικές αυτές παράμετροι οικολογικής αξίας χαρακτηρίζουν περιοχές που κρίνονται ιδανικές για την ανάπτυξη πολλών ηπίων τουριστικών δραστηριοτήτων, με στόχο την επανανακάλυψη της φύσης και της ιστορίας. Η ελκυστικότητα των φυσικών και πολιτιστικών πόρων μίας περιοχής σε συνδυασμό με την επιτακτική ανάγκη για προστασία και ανάδειξη του φυσικού πλούτου που την διακρίνει, απαιτεί την υιοθέτηση ενός πολυσύνθετου και πολυεπίπεδου αναπτυξιακού σχεδιασμού, αποτελούμενου από συγκεκριμένα μέτρα και δράσεις, με απώτερο στόχο να επιτευχθεί η στενή σύνδεση της προστασίας με την αειφορική χρήση των φυσικών πόρων της περιοχής, ώστε να αναπτυχθούν δραστηριότητες όπως η αναψυχή και ο τουρισμός. Στα πλαίσια αυτής της εργασίας εξετάζονται οι προστατευόμενες περιοχές « Στενά και Εκβολές του ποταμού Αχέροντα», που ανήκουν στο δίκτυο ΝATURA 2000 και αποτελούν πόλους συγκέντρωσης των επισκεπτών στην ευρύτερη περιοχή. Πραγματοποιήθηκε έρευνα με τη βοήθεια ενός κατάλληλα διαμορφωμένου ερωτηματολογίου, που εξετάζει τα ατομικά χαρακτηριστικά των επισκεπτών, τα μέρη που επισκέφτηκαν και το χρόνο παραμονής τους στην περιοχή, τις δραστηριότητες που αυτοί ασκούν κατά την επίσκεψή τους, καθώς και τις απόψεις και παρατηρήσεις τους για όσα η περιοχή προσφέρει. Από την ανάλυση και επεξεργασία των απαντήσεων που δόθηκαν, προκύπτει ένα χρήσιμο πληροφοριακό υπόβαθρο, για την παρούσα κατάσταση που επικρατεί στην περιοχή, με απώτερο σκοπό την αναβάθμιση της συγκεκριμένης περιοχής και την επίτευξη μιας ορθολογικής και αποτελεσματικής διαχείρισης, προσανατολισμένης στις απαιτήσεις των επισκεπτών της. Επισημαίνονται οι ανάγκες για περαιτέρω έργα, η βελτίωση της ποιότητας των υπαρχουσών εγκαταστάσεων και υποδομών, καθώς επίσης και των παρεχόμενων υπηρεσιών έτσι ώστε, να γίνουν πιο ελκυστικές στους επισκέπτες της περιοχής. / -

Οι περιοχές των παράκτιων – παραποτάμιων υγροτόπων εμφανίζουν μία σειρά από ιδιαίτερα κοινά χαρακτηριστικά, τόσο σε οικολογικό, όσο και σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. Οι Εκβολές είναι οικοσυστήματα υψηλής παραγωγικότητας και ως εκ τούτου, περιοχές που συγκεντρώνουν πλούσια βιοποικιλότητα, αλλά και ταυτόχρονα, ανθρωπογενείς δραστηριότητες (γεωργία, αλιεία, κτηνοτροφία κ.λπ.). Το ζητούμενο της αειφορικής διαχείρισης, σε αυτές τις περιοχές, είναι η αρμονική συνύπαρξη «ανθρώπου» και «φύσης» στα πλαίσια μιας βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης. Η εφαρμογή οικοτουριστικών προγραμμάτων μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στην ανάπτυξη τους, ενισχύοντας την τοπική οικονομία, ενώ πέρα των οικονομικών, επιτυγχάνουν και κοινωνικούς σκοπούς, όπως τη παραμονή του πληθυσμού στο τόπο του, αλλά και περιβαλλοντικούς προστατεύοντας το φυσικό περιβάλλον. Ο ποταμός Καλαμάς (Θύαμις) αποτελεί σημαντικό τμήμα της αλυσίδας των υγροτόπων της Δυτικής Ελλάδας. Πηγάζει από το Όρος Δούσκος του Ν. Ιωαννίνων, κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα, διασχίζει ολόκληρη την βορειοδυτική Ήπειρο (Ν. Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας) και εκβάλει στην περιοχή της Σαγιάδας, βόρεια της πόλης της Ηγουμενίτσας, ενός συνεχώς αναπτυσσόμενου αστικού κέντρου και σημαντικού λιμανιού – πύλης εισόδου από τη δυτική Ευρώπη. Η περιοχή μελέτης της παρούσας εργασίας αναφέρεται στο Δέλτα και το κάτω ρου του ποταμού Καλαμά. Η περιοχή του Δέλτα έχει ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000 (GR2120001) ως Τόπος Κοινοτικής Σημασίας (pSCI). Από διαχειριστική άποψη εντάσσεται στο Φορέα Διαχείρισης Στενών και Εκβολών Ποταμών Αχέροντα και Καλαμά. Στόχοι της παρούσας εργασίας είναι: η ανάδειξη της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της περιοχής, μέσω του σχεδιασμού οικοτουριστικών διαδρομών και η διερεύνηση δράσεων τόσο στο πρωτογενή τομέα όσο και στο τριτογενή (τουρισμός), οι οποίες θα μπορούν να εξασφαλίζουν μία οικονομική βιωσιμότητα και ποιότητα ζωής του τοπικού πληθυσμού. Στην παρούσα εργασία προτείνονται και περιγράφονται δέκα οικοτουριστικές διαδρομές (εννέα χερσαίες – μία υδάτινη), μέσα από τις οποίες ο επισκέπτης θα ενημερώνεται και θα ευαισθητοποιείται για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Επίσης, προτείνονται θέματα για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση των μαθητών που επισκέπτονται την περιοχή, εστιάζοντας σε διάφορες θεματικές ενότητες (παραδοσιακή αλιεία, κ.ά.) Σε γενικές γραμμές η περιοχή διαθέτει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τη καθιστούν ελκυστική για ανάπτυξη οικοτουριστικών δραστηριοτήτων, αλλά και περιβαλλοντικών δράσεων στα πλαίσια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης. Τα στοιχεία αυτά είναι η πλούσια βιοποικιλότητα σε όλα τα επίπεδα (τοπίων, τύπων οικοτόπων, πανίδας, ορνιθοπανίδας, χλωρίδας κ.λπ.), η μακρόχρονη ιστορία, η πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, τα τοπικά προϊόντα, τα μεγάλα έργα υποδομής (Εγνατία οδός, Νέος Λιμένας κ.λπ.) και οι παραδοσιακές μέθοδοι και πρακτικές του παρελθόντος αναφορικά με την ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων. Φυσικά διαπιστώθηκαν και πολλές αδυναμίες όπως: η ελλιπής αξιοποίηση ορισμένων μνημείων πολιτιστικής της κληρονομιάς, παράνομες δραστηριότητες (λαθροθηρία / λαθρομετανάστες), η λανθασμένη διαχείριση των φυσικών πόρων κ.ά. Η αξιοποίηση από τους τοπικούς φορείς, των αποτελεσμάτων που προέκυψαν μέσω της ανάλυσης SWOT, η παρακολούθηση και η διαχείριση των επισκεπτών από το κέντρο πληροφόρησης του Φ.Δ., καθώς και η διασύνδεση της αγροτικής και αλιευτικής δραστηριότητας με τον τουρισμό, μπορούν να συμβάλουν στη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής. Παρόμοιες δράσεις οικοτουριστικής ανάπτυξης κρίνεται αναγκαίο να εφαρμοστούν τόσο και στις υπόλοιπες περιοχές του δικτύου Natura 2000 στο Νομό που δεν εντάσσονται σε κάποιον Φορέα διαχείρισης όσο και σε περιοχές εκτός Natura βοηθώντας έτσι στην προστασία και οικονομική ανάπτυξη τους. / The areas around coastal or riverside wetlands present a series of common features both ecologically and on a socio-economic level. Estuaries are ecosystems of high productivity but they also entail rich biodiversity and human activity (agriculture, fishery, animal husbandry etc). The 'challenge' of sustainable management in these areas is the harmonious coexistence of man with nature under a viable economic development. The implementation of eco-tourist programmes can contribute significantly to their development by boosting the local economy, while, apart from economic issues, they achieve social goals, for example the fact that local residents remain in their area, but also environmental ones such as the protection of the natural environment. The river Kalamas (Thyamis) is an important part of the chain of wetlands in West Greece. The river emanates from the mountain Douskos in the Peripheral unit Ioannina near the Greek - Albanian borders, crosses the whole northwest Epirus (the Peripheral units Ioannina and Thesprotia) and it discharges itself in the area of Sagiada to the north of Igoumenitsa, which is a constantly developing urban centre and a major port - a gateway from west Europe. The study area of the present paper concerns the estuaries and the lower watercourse of the river Kalamas. The region around the estuaries has been included in the Natura 2000 network (GR2120001) as a site of community importance (pSCI). Regarding management, it is a part of the straits and Estuaries of the Kalamas and Acheron agency. The present study is aimed at highlighting the cultural and natural heritage of the area, through the planning of eco-tourism corridors, and at searching for actions , in the primary sector but also in the tertiary one (tourism), which will be able to ensure an economic viability and high living standards for the local population. In the present paper, ten eco-tourist routes (nine on land- one watery), through which the visitor will get informed and be sensitized to the distinctive features of the region throughout the year, are put forward and described. Furthermore, topics on the Environmental Education of students who visit the region, focusing on various thematic units such as the traditional fishery etc., are suggested. In general, the region presents distinctive features which render it appropriate for engaging in eco-tourist as well as environmental activities within the framework of Environmental Education and sensitization. These characteristics include the rich biodiversity at every level (landscapes, habitat types, fauna, avifauna, flora etc.), the long history, the rich cultural heritage, the local products, the infrastructure (Egnatia highway, New Port etc.) and the traditional methods and practices of the past in relation to the rational management of the natural resources. Naturally enough, many shortcomings were detected such as the insufficient exploitation of some cultural heritage monuments, illegal activities (poaching/ illegal immigrants) or the poor management of the natural resources etc. The exploitation, by the local authorities, of the findings that came to light through the SWOT analysis, the monitoring and the management of the visitors by information centre of Kalamas river as well as the connection between agricultural / fishing activity and tourism can contribute to the sustainable development of the area. It is necessary that similar actions of eco-tourist development take place in the rest regions belonging to the Natura 2000 network in the Peripheral unit, which are however not included in any management agency board, as well as in regions out of Natura which will, in this way, be assisted in protecting themselves and developing their economy.

Θέμα της εργασίας αυτής είναι η ανάδειξη των παλαιών μονοπατιών με στόχο την οικοτουριστική ανάπτυξη των ορεινών περιοχών από όπου αυτά διέρχονται και την ευαισθητοποίηση των επισκεπτών και κυρίως των μαθητών σε θέματα περιβάλλοντος. Τα παλαιά μονοπάτια μπορούν να συμβάλλουν προς τη κατεύθυνση αυτή, γιατί αποτελούν πολιτιστικά στοιχεία διαρκούς ανθρώπινης παρουσίας και δράσης, διέρχονται από περιοχές και τοπία μεγάλης αισθητικής αξίας και βιοποικιλότητας και κατά μήκος τους συναντάμε πλήθος πολιτιστικών στοιχείων (αλώνια, αναβαθμίδες, γεφύρια, νερόμυλους, εκκλησιές, μοναστήρια κ.λπ). Στην παρούσα εργασία το μονοπάτι Χρυσοβίτσας Θέρμου Αιτ/νιας–Γέφυρας Αρτοτίβας αποτέλεσε μελέτη περίπτωσης. Το μονοπάτι αυτό ανήκει σε ένα δίκτυο παλαιών μονοπατιών που συνέδεαν, από αρχαιοτάτων χρόνων, τους οικισμούς της περιοχής μεταξύ τους, αλλά και με την κεντρική Ελλάδα (Ευρυτανία, Θεσσαλία), συνδέεται με μυθολογικές αναφορές, ιστορικά γεγονότα, αναφορές ξένων περιηγητών και διαθέτει μεγάλη βιοποικιλότητα σε όλα τα επίπεδα Επιπροσθέτως στην περιοχή υπάρχει το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Θέρμου, το οποίο μπορεί να προσφέρει την απαιτούμενη υποστήριξη στον τομέα της ενημέρωσης και της ευαισθητοποίησης . Στα πλαίσια του παραπάνω στόχου έγιναν : 1. Εντοπισμός, χαρτογράφηση και σήμανση του μονοπατιού 2. Μελέτη του αβιοτικού (γεωλογία, υδρογραφία, κλίμα κ.λπ) και του βιοτικού περιβάλλοντος (τύποι οικοτόπων , βλάστηση, χλωρίδα, πανίδα κ.λπ) 3. Ανάδειξη στοιχείων της μυθολογίας, της ιστορίας, της λαογραφίας της περιοχής καθώς και στοιχείων που σχετίζονται με την διαχείριση των φυσικών πόρων από τον άνθρωπο 4. Ανάλυση SWOT για την ex ante αξιολόγηση της οικοτουριστικής ανάπτυξης της περιοχής 5. Προτάθηκαν δείκτες αξιολόγησης των οικοτουριστικών δραστηριοτήτων και καθορίστηκαν τα όρια των αποδεκτών αλλαγών (LAC) στα όρια της φέρουσας ικανότητας του οικοσυστήματος 6. Προτάθηκαν θέσεις που πρέπει να δημιουργηθούν οι απαιτούμενες υποδομές, απαραίτητες για την αξιοποίηση του εν λόγω μονοπατιού και δράσεις που μπορούν να πραγματοποιηθούν σε αυτό 7. Προτάθηκαν ενδεικτικά θέματα και δράσεις στα πλαίσια της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης που μπορούν να αναπτυχθούν στην συγκεκριμένη περιοχή. / The subject of this work is to show off old trails, targeting to the growth of ecotourism of mountainous regions, where these trails go through and sensitize visitors, especially students, on environmental issues. The old trails can contribute to this purpose, because constitute cultural elements of continuous human presence and action, go through from regions and landscapes of great aesthetic value and biodiversity and along them we meet a lot of cultural elements (threshing floors, bridges, watermills, churches, monasteries etc). In this project the trail Hrysovitsa Thermo Aitoloacarnanias – Artotiva Bridge is the case study. This trail belongs to a network of old paths which, from ancient times, connected the residential regions, but also with central Greece (Evrytania, Thessalia). It is linked to mythological references, historical events, reports of foreign sightseers and has great biodiversity. In addition in the region exists the Centre of Environmental Education of Thermo, which can offer the required information and sensitization. As far as the above are concerned: 1. Localization, mapping and flagging of trail 2. Study of abiotic (geology, hydrography, climate conditions etc) and the biotic environment (types of habitats, vegetation, flora, fauna etc) 3. Showing off mythological elements, history and folklore of the region as well as issues related to the human management of natural resources. 4. SWOT analysis for «ex ante» evaluation of ecotouristic growth of the region. 5. Assessment Indicators of ecotouristic activities were proposed and the Limits of Acceptable Changes (LAC) were determined on the basis of carrying capacity of the ecosystem. 6. Creation of Rest and Learning stations, required structures for the exploitation of the trail and actions that can be developed in the particular region were proposed. 7. Indicative projects and actions were recommended as far as Environmental Education is concerned.