Μελέτη και ανάλυση της έννοιας του "οίκου" στην "τέταρτη Διάσταση" του Γ. Ρίτσου σε σχέση και με την αρχαία τραγωδία καθώς και των αντικειμένων του μέσα στον χώρο. / Research and analysis of the meaning of "oikos" in Y.Ritso's "Fourth Dimension" in relation to the ancient tragedy as well as to the objects of "oikos" in the space.

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να μελετήσει και να αναδείξει τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς τριών, από τους πλέον εμβληματικούς πολεμιστές της αρχαιότητας, όπως ο Γιάννης Ρίτσος, σύμφωνα με την κοσμοαντίληψή του τα έχει διαμορφώσει και να εντοπίσει τις όποιες ομοιότητες ή διαφορές, με τα αρχαία πρότυπά τους. Πρόκειται, συγκεκριμένα, για τον Αγαμέμνονα, βασιλιά του Άργους και αρχιστράτηγο της Τρωικής εκστρατείας, τον Φιλοκτήτη, κάτοχο του τόξου του Ηρακλή και περίφημο τοξότη και τον Αίαντα, τον δεύτερο μετά τον Αχιλλέα σε δύναμη πολεμιστή των Αχαιών, που πρωταγωνιστούν σε τρεις από τους αρχαιόθεμους μονολόγους της Τέταρτης Διάστασης του Γιάννη Ρίτσου. Οι αρχαίες ελληνικές τραγωδίες που αποτελούν τα πρότυπα για την διερεύνηση των ανωτέρω στοιχείων είναι: ο Αγαμέμνων του Αισχύλου από την τριλογία του Ορέστεια, και ο Φιλοκτήτης και ο Αίας του Σοφοκλή. Το βασικό συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι, ο Ρίτσος έχοντας ως βάση αφ΄ενός όσα η μυθική παράδοση αναφέρει γι΄ αυτούς και αφ’ ετέρου όσα η δραματική ποίηση διαμορφώνει, παρουσιάζει τους συγκεκριμένους πολεμιστές χτίζοντας το χαρακτήρα τους κάτω από ένα διαφορετικό και ουσιαστικά ανατρεπτικό πρίσμα. Οι ήρωες- πολεμιστές των συγκεκριμένων μονολόγων είναι ταυτόχρονα, και τα πρόσωπα των γνωστών μας από την μυθολογία καταστάσεων, αλλά και σύγχρονοί μας, καθημερινοί άνθρωποι. Σε σημαντικό, μάλιστα, βαθμό, μόνο τα σχόλια του ίδιου του συγγραφέα αποτελούν για μας τα ορόσημα που τοποθετούν χρονικά τη δράση τους μέσα στο ποίημα. Όμως ακόμα και αν ο μύθος αναποδογυρίζεται εντελώς, οι όποιες αλλαγές προκύπτουν, γίνονται πάντα στο εσωτερικό του δοσμένου καμβά. Ουσιαστικά δηλαδή παρουσιάζονται σαν διαφορετικές ερμηνείες των ίδιων προσώπων με εκείνα της δραματικής ποίησης. Εντέλει, ο μύθος εξακολουθεί να υπάρχει και εκείνο που αλλάζει δεν είναι παρά η οπτική γωνία από την οποία ο Ρίτσος φωτίζει τη συμπεριφορά των πολεμιστών ηρώων του. Μια οπτική γωνία τέτοια, που εκφράζει τις φιλοσοφικές και ιδεολογικές του αντιλήψεις, τα προσωπικά του βιώματα, τις απόψεις του γενικά γύρω από τα σοβαρά προβλήματα της σύγχρονης ιστορικής πραγματικότητας. / The present paper attempts to study and to highlight the particular character traits and behaviors of three warriors of antiquity who are considered to be the most emblematical according to Yannis Ritsos’ theory and to find out any resemblances and differences in relation to their ancient patterns. It is about Agamemnon, the king of Argos and general of the Trojan Crusade, Philoctetes a Hercules’ arc holder and eminent archer and Ajax, the second in force warrior of Achaean people, afterwards Achilles that play a key role in three of Yannis’ Ritsos Fourth Dimension mythological monologues. The ancient Greek tragedies that constitute the patterns for the research of the above components are: Aeschylus’ Agamemnon from the Oresteia, Sophocles’ Philoctetes and Ajax. The basic conclusion is that Ritsos depending on both what the mythical tradition reports about those heroes and what the dramatic poetry models, portrays the certain warriors building their characters in an different and substantially subversive prism. The heroes – warriors of the certain monologues are the heroes of our already known mythology as well as modern, every day people. In such extend that only the writers’ comments can constitute us the landmarks that chronologically place the heroes’ actions into the poem. However, even in the myth is totally reversed, whatever changes that might occur, are always done in the interior of the given canvas. That is to say they are presented as different interpretations of the same persons in connection to those of the dramatic poetry. In the end, the myth continues existing and what changes is the angle truth which Ritsos illumine the behavior of his warrior-heroes. Such an angle that expresses his philosophical and ideological perceptions,his personal experience and his opinions in general about the serious problems of the modern historical reality.

Ο σκοπός της εργασίας αυτής, εν τω μεταξύ, ήταν να καταλάβουμε από πού προέρχεται το ενδιαφέρον για τον μύθο της Ιφιγένειας στα έργα διαφορετικών συγγραφέων και εποχών. Όπως έχουμε ήδη πει, αυτός ο μύθος υπήρχε στην αρχαιότητα, όταν οι ανθρωποθυσίες ήταν μάλλον γεγονός. Έπειτα ο μύθος της Ιφιγένειας περιέλαβε και την σχέση μεταξύ θεών και ανθρώπων, την κρίσιμη στιγμή μιας μεγάλης και σχεδόν απίθανης απόφασης, όπως και την πολιτική (θυσία της κόρης για ένα «ανώτερο» πολιτικό σκοπό) και την οικογενειακή σφαίρα των ηρώων (σχέση πατέρα-κόρη, άντρα-γυναίκα και των δυο αδελφών). Δηλαδή, αυτός ο μύθος καλύπτει πολλά πεδία ταυτοχρόνως και μάλλον σ` αυτό το γεγονός οι συγγραφείς έβρισκαν μεγάλη έμπνευση. Στις τραγωδίες του Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και Ιφιγένεια η εν Ταύροις, ο Ευριπίδης διασταύρωσε την παράδοση, το πολιτικό και το οικογενειακό επίπεδο. Η προσωπική τραγωδία του Αγαμέμνονα βρίσκεται στο γεγονός ότι αυτός είναι και αρχηγός του ελληνικού στρατού, αλλά και πατέρας. Όμως, πρέπει να διαλέξει ένα από αυτά τα δυο. Το να πάρει μια τέτοια απόφαση κάνει τον χαρακτήρα του βαθιά τραγικό. Σ` αυτήν την ιστορία ο Ρακίνας προσέθεσε ένα ερωτικό τρίγωνο (ο Αχιλλέας, η Εριφύλη και η Ιφιγένεια) και έδωσε περισσότερη έμφαση στην ψυχολογική διάσταση των χαρακτήρων. Ο Γάλλος δραματουργός έμεινε σχετικά κοντά στον μύθο, αλλά μέσα στα πλαίσια των κανόνων την εποχής του κλασικισμού. Αυτό βλέπουμε σαφώς στον πρόλογο της τραγωδίας του Ιφιγένεια. Ο Γκαίτε έθεσε στο έργο του το πάντα επίκαιρο θέμα – του ανθρώπου που είναι δέσμιος μεταξύ του χαρακτήρα, της μοίρας και των αισθημάτων του. Ο Ρίτσος διαπραγματεύτηκε τον μύθο της Ιφιγένειας στην σύγχρονη εποχή, εκφράζοντας έτσι την πολιτικό-κοινωνική άποψή του για τα επίκαιρα θέματα. Η Ιφιγένειά του είναι μια σύγχρονη γυναίκα που ζει στην σύγχρονη Ελλάδα, αλλά ταυτοχρόνως διατηρεί τα γνωστά μυθολογικά χαρακτηριστικά της. Πρέπει να σημειωθεί ότι ίσως για τους σημερινούς ποιητές η Ιφιγένεια θα αποτελούσε ενδιαφέροντα χαρακτήρα και από την φεμινιστική πλευρά. Κανείς μπορεί να την αντιληφθεί ως θύμα ενός πατριαρχικού συστήματος και μιας σύγκρουσης συμφερόντων μεταξύ του πατέρα και του άντρα της, στην οποία κυριαρχεί το αντρικό στοιχείο. Αυτή θα μπορούσε να είναι μια σύγχρονη πρόσληψη της θυσίας της Ιφιγένειας, αλλά κατά τη γνώμη μου παραμένει το ερώτημα πόσο αυτή θα εστιαζόταν στον αρχετυπικό μύθο και πόσο στις προσωπικές απόψεις των ποιητών με μια τέτοια προσέγγιση. Δεν υπάρχει μια ολοκληρωμένη απάντηση για ποιόν λόγο κάποιες εποχές πραγματεύονται τον μύθο της Ιφιγένειας και κάποιες άλλες όχι. Μεταξύ του Ευριπίδη και του Ρακίνα μεσολαβούν είκοσι δυο αιώνες, μεταξύ του Ρακίνα και του Γκαίτε ένας, ενώ μεταξύ του Γκαίτε και του Ρίτσου δυο αιώνες. Μήπως περιμέναμε τόσο πολύ για την Ιφιγένεια του Ρακίνα λόγω της εμφάνισης του χριστιανισμού και της μεσαιωνικής λογοτεχνίας; Σ` αυτήν την περίοδο ταιριάζει πιο πολύ η ιστορία του Αβραάμ και του Ισαάκ, στην οποία δεν υπάρχει το ψυχολογικό κίνητρο των χαρακτήρων, η αμφιβολία, το δίλημμα, δηλαδή αυτό που αποτελεί μια ουσιαστική τραγικότητα. Όμως δεν υπάρχει μια τελική απάντηση σ` αυτό το ζήτημα, όπως και δεν μπορούμε να παραβλέψουμε πώς ο μύθος της Ιφιγένειας θα γίνεται αντικείμενο διαπραγμάτευσης στην τέχνη του μέλλοντος. Πάντως, είναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον γι` αυτό το μοτίβο διατηρήθηκε στους διαφορετικές εποχές. Ολοκληρώνω την μελέτη αυτή με τα λόγια του Ρακίνα: «Στα έργα των ποιητών, δεν υπάρχει τίποτα που να είναι πιο φημισμένο από τη θυσία της Ιφιγένειας.» / -

Η Τέταρτη Διάσταση, μία από τις ωριμότερες και μεστότερες συνθέσεις του Γιάννη Ρίτσου, κατέχει ξεχωριστή θέση στο εκτεταμένο και πολυδιάστατο έργο του ποιητή. Δύο είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που τη διακρίνουν σαφώς από τα υπόλοιπα: η θεατρική διάσταση αφενός (μια «σκηνική» εισαγωγή και ένας «σκηνικός» επίλογος πλαισιώνουν ένα μονόλογο που απαγγέλλεται μπροστά σε ένα βουβό ακροατή) και αφετέρου η μυθική προέλευση των περισσότερων ποιημάτων. Από τα δεκαεπτά πολύστιχα ποιήματα της συλλογής τα δώδεκα είναι «αρχαιόμυθα», αφορμώνται, δηλαδή, από τον αρχαίο ελληνικό μύθο. Ήδη, οι τίτλοι των περισσοτέρων προϊδεάζουν για το θέμα που θα επακολουθήσει. Ο Αγαμέμνων, ο Ορέστης, Η επιστροφή της Ιφιγένειας, η Χρυσόθεμις, η Περσεφόνη, η Ισμήνη, ο Αίας, ο Φιλοκτήτης, Η Ελένη και η Φαίδρα μας εισάγουν στο γνωστό μυθολογικό σύμπαν. Η επαφή, όμως, με τα παραπάνω κείμενα αρκεί για να φανερώσει ότι ο μύθος αποτελεί μόνο την αφετηρία για την ανάπτυξη νέων προβληματισμών και θέσεων. Η παράθεση και μόνο των τίτλων είναι αρκετή για να δείξει ότι «ο Ρίτσος μοιάζει να προτιμάει το λόγο των γυναικών». Οι οκτώ από τους δώδεκα μονολόγους απαγγέλλονται από γυναικείες μορφές. Επιπλέον, ως κυρίαρχη μορφή των συνθέσεων αυτών προβάλλεται μία ακόμα γυναίκα, η μυθική Κλυταιμνήστρα. Παρόλο, που η ίδια δεν παρουσιάζεται αυτοπροσώπως, είναι σχεδόν παντού παρούσα στις αναφορές των υπολοίπων προσώπων. Γίνεται φανερή η προσπάθεια του Ρίτσου μέσω της έμμεσης παρουσίασης, να δικαιώσει και να αποκαταστήσει στη συνείδησή μας τη δυσφημισμένη από την αρχαία γραμματεία γυναίκα του Αγαμέμνονα. Οι μυθικές γυναικείες μορφές, που παρουσιάζει στο σύγχρονο αναγνώστη ο Ρίτσος, δεν μπορούν να θεωρηθούν αποκομμένες από το μυθικό πλαίσιο από το οποίο προέρχονται. Άρα είναι σκόπιμο, στα πλαίσια της συγκεκριμένης εργασίας, να διερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο ο ποιητής προσέλαβε τον αρχετυπικό μύθο μέσω του εντοπισμού των ομοιοτήτων και διαφορών των ηρωίδων του Ρίτσου με τα αντίστοιχα αρχαιοελληνικά πρότυπά τους. Πιο συγκεκριμένα, καθώς πρόκειται για μορφές προερχόμενες κυρίως από το δράμα, οι μονόλογοι έχουν ως διακείμενα τις κλασικές τραγωδίες των μεγάλων τραγικών ποιητών . Επομένως, η μελέτη μας θα επικεντρωθεί στην εξακρίβωση του βαθμού και του τρόπου πρόσληψης από αυτές μη λαμβάνοντας υπόψη τις πιθανές επιρροές από ενδιάμεσες πηγές που τυχόν να εντοπίζονται στα συγκεκριμένα έργα. Μετά από μια σύντομη αναφορά στις διαφορετικές εκδοχές του εκάστοτε μύθου στην αρχαία ελληνική γραμματεία, θα μελετηθεί ο τρόπος που διαχειρίζεται ο ποιητής αυτό το παραδεδομένο υλικό με την διατήρηση ή τροποποίηση στοιχείων. Τέλος, θα ερευνηθεί πώς ανασημασιοδοτούνται οι γυναικείες μορφές και ποια χαρακτηριστικά προσλαμβάνουν μέσα στο νέο ποιητικό τους περιβάλλον. / --

Η παρούσα εργασία θέτει ως στόχο της την ανίχνευση των στοιχείων της αρχαιογνωσίας του Γιάννη Ρίτσου στους αρχαιόθεμους μονολόγους της Τέταρτης Διάστασης, που φέρουν το όνομα του εκάστοτε ήρωα ή ηρωίδας από τον οίκο των Ατρειδών. Επιχειρεί να εντοπίσει τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις από τις τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, που αντλούν το υλικό τους από τον μύθο του οίκου των Ατρειδών. Ο Ρίτσος διατηρεί τη γενική δομή του μύθου των Ατρειδών και διαμορφώνει τα επιμέρους περιστατικά ενοφθαλμίζοντας στην αφήγησή του προσωπικές μνήμες, αυτοβιογραφικά στοιχεία, πολιτικά βιώματα και διαψεύσεις αλλά και καθολικά αιτήματα του σύγχρονου ανθρώπου. Υπάρχουν στοιχεία που ο ποιητής τα διατηρεί αναλλοίωτα, άλλα τα παραλλάσσει ή τα μεταστρέφει εντελώς αποκλίνοντας από το αρχαίο πρότυπο. Η «ανάγνωση» του μύθου από τον Γιάννη Ρίτσο καθιστά τον τραγικό μύθο ένα πρίσμα μέσω του οποίου αναπαράγεται η ιδέα του για την ουσία του κόσμου και του ίδιου του ανθρώπου μέσα σε αυτόν. / This work focuses on the reception of the myth of Atreides by Ritsos in The Fourth Dimension and tries to find not only the elements which are common but also the others, which destabilize the mythical framework.

Θέμα της παρούσας εργασίας είναι η πρόσληψη του οίκου των Ατρείδων σε δύο νεότερα έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας και συγκεκριμένα στην Τέταρτη Διάσταση του Γιάννη Ρίτσου και στον Κήπο των πριγκίπων του Νίκου Μπακόλα. Ερευνάται ο τρόπος με τον οποίο οι δύο λογοτέχνες προσέλαβαν το μύθο. Δίνονται συγκριτικά στοιχεία σχετικά με την επιλογή του χώρου, του χρόνου και των ηρωικών προσώπων. Πιο αναλυτική μελέτη γίνεται στον τρόπο που ανασημασιοδοτούνται ο Αγαμέμνων, ο Ορέστης και η Κλυταιμνήστρα. Τέλος, διεξάγονται συμπεράσματα σχετικά με τις σχέσεις των μελών της οικογένειας στά δύο έργα. / -