Te Ora Ē noho anā nō i te koko ko Ōhiwa, kia whakarongo rua, Aku taringa ki te Tai o tuarā e o Kanawa, E āki ana mai ki uta r o Ōhakana. Ki te whānau a Tairongo, Kai Tāuwhare rā ko te kopua-o-te ururoa, Ko te kai rāria noa mai te raweketia e te ringaringa, Me whakarangi-pūkohu e au ki Tītītangi ao ki te Te Aitanga-ā-Wheturoa, Kia whītikiria taku hope ki te maurea whiritoi, Kia noho au ki Puhi-nui tonu ki Te Maungarongo a Te Rangiāniwaniwa, Ka mawhiti tonu rā taku haere ki ngā tihi tapu ki Maungapōhatu kia Taiturakina; Kia titiro iho au ki Ruatāhuna ki Manawarū ē ko Te Aitanga-ā-Tūhoe.... Ko te hua o te wānanga o a Tūhoe kōrero tuku iho hāngai ki ana waiata tawhito te pūtake o tēnei tuhinga roa kia auhi noa mai te wairua o ngā tūtakinga kōrero kia riro ko ēnei kōrero tuku iho hei matua hikihiki, whakataratara i te hinengaro, i te wairua, e mau ai tēnei o ngā whare whakairo kōrero o te hua o te wānanga a Tūhoe. Kia kaiaohia aua kōrero ki te ura mai o te motu ki runga i ngā pae maunga o Huiarau tau iho ki a tātau e pōkai kaha nei, e tau awhi nei ki runga i te mata o tēnei whenua ātaahua. Ka paenga rā ngā tau ka kitea, ka rangona tēnā pu kōrero, tēnā whare whakairo kōrero, whakairo waiata. Mea rawa ake kua whakangaro atu ki te tira e tauwhare mai rā. Hika rawa ake, kua mawhiti kē te haere ki te mākau nui o te iwi e tīraha mai rā, tē whakaaratia! Kia rangona, kia kitea noa e tātau te mata kōrero kia eke rā ki runga, taihoa rawa ēnei taonga e ngaro, taihoa rawa nei taonga e haukotia. Ka huri whakauta ki te hua o te wānanga, ko te waiata tawhito tēnā, ko te momo rerenga kōrero i hua mai ai i roto i ngā noho tahitanga a te tangata. He kupu ēnei hei whakaata i te hinengaro, wairua, te taiao, ngā rākau, te wai, te moana, ngā whetu, te whenua, ngā pakanga, te kawa o te marae, te noho tahitanga a ngā tūākana\tāina\tuāhine. Te reo o mātua, o kuia, koroua, ngā kaipupuri i te ahi kā roa o te wā kāinga. Inā hoki ko nga āhuatanga o te tangata tēnā tōna hanga, tōna whakatipu, ōna whakaaro, tōna ngākau, tōna wairua, me ngā momo hāhi i tipu ake ai te pono, ka titiro iho te tika i te rangi ka oti nei he waiata e tipuria ai te hua o te wānanga ki roto i a tātau katoa. Waihoki ko aua waiata nei te ahi whakakā roa o te ngākau,kei kona ōna timatatanga, engari kāore nei ōna whakamutunga. Ka pikitia ake te toi huarewa kia kite noa atu i te kaha o te whakaaro. Ko te wāhanga nui ia kia hapaina tēnei tuhinga roa, hei whakaoho, hei tuku, hei tātari i ngā whiriwhiringa kōrero ā-tuhi, ā-wāha kei roto i te whare kōrero o te whānau, hapū, iwi e timata ai, e mau ai te hua o te wānanga o te whaitua whenua. Tae atu ki ngā takahanga whakaewa ka oti nei he waiata tawhito hei kaiarataki ki ngā tihi maunga o te whakaaro. Ko te kapunga whakaaro ko te whātoro, i te tātari i te kupu, ki te whakamārama i te hua o te wānanga hei tumu whakarae kōhikohi mōhiotanga ki runga, ki raro ki ngā tai timu o te hua o te wānanga. I roto i tēnei tuhinga roa ka takea mai te wānanga i te kore, i te pō, i te ao mārama e tohea ai ngā kete e toru o te wānanga hei anga tohutohu, piki tūranga whakaakoranga ki hea mai nei! Mai i roto i aua kete ka nanahu te hinengaro kōkoi o tātau tīpuna mai anō i te ao Māori. Ko te ao mārama tēnā, ko te ao whenua tēnā, ko ngā pakanga tēnā, ko ngā tinihanga ēnā, ko te apakura, ko te hakamomori ka hua nei te wānanga. Nō reira he mahi, he kaupapa nui tā tēnei tuhinga roa ki te whakakao mai i ngā waiata e mohio ana tātau hei papa kōrero, hei wānanga mā te hunga kei te piki ake i ngā takutai moana o te whakaaro, o tēnei ao e wehi mai nei ki a tātau. Kāre e mihi kei te hopo te iwi, te hunga mau i ēnei waiata ki runga i o tātau marae kei ngaro memeha noa ēnei taonga a tātau. Ae! Kei te tika tā rātau hopo. Inā hoki kua riro kē te reo whakaarorangi i te oro o te waiata i ngā tai nenehawa, whakapōrearea e hukahuka mai nei. Ahakoa tēnei kei te whakaara ake ēnei waiata i runga tonu i te kaha o tēna, o tēna ki te whakaara. Kei te tahuri nui mai te hunga rangatahi, taiohi ki ēnei waiata koia tēnei te tūmatanui o tēnei tuhinga roa, hei tāhu whakaea mo te hinengaro, mo te ngākau o aua whakatipuranga e hiahia nei rātau ki ēnei taonga. Mā te karakia hei waere te whenua, mā te taki i ngā kōrero mo ngā atuā te whakataukī, te whakapepeha ka pupuke mai te hihiri o te mahara i ō tātau tipuna kōkoi e whakakitea nei tātau i ēnei rā ki aua tohu. Ka huia rnai aua pitopito kōrero katoa hei kākahu maeneene ki roto i te kupu o te waiata tawhito, kā mau. He whakaatu tēnei tuhinga roa kei te ora tēnei o ngā momo whare pupuri kōrero i te pū; i te more, te weu me ngā pātaka iringa kōrero o te ao ō Tūhoe ō neherā, tae noa mai ki ēnei rā. Kāti he wā anō i roto i taua ora ka tōia te whakaaro ō Tūhoe, ō te Māori e tauiwi hei tinihanga māna. Engari e kitea ai i roto i tēnei tuhinga roa, ko te toki hei kaupare atu i taua tinihanga ko te kōrero i tuarātia rā: 'Hokia ki o maunga kia purea koe e ngā hau o Tāwhirimātea' Koia tēnā te kaupapa o tēnei tuhinga roa he tātari i te hānuitanga, te taiwhakatū o taua kōrero: Hokia ki o maunga... Ma taua kōrero Hokia ki o maunga ... ka rangona te mātaotao o te hua o te wānanga o te pakanga o te whenua, o ngā pikikōtuku i tukitukia, kātahi ka kōrero ai ki roto i tā Tūhoe whakatau i ana whakaaro, e taea ai te ruruku ka puea ake. Koia tēnei ko te mana i roto i ngā whakatakotoranga kōrero e mau ai te kurataininihi, te kurataiwawana o te whakaaro. He hua wānanga tēnei e whakaatungia ai e te hinengaro ngā takahanga motuhake, me te hāngai o ā rātau kupu mo ngā whakaaro e tau nei ki tēnei Ao Hurihuri. Nā ngā mahi a ō tātau tīpuna, te para i te huarahi kia takahuritia ai ngā mahi kikino o te riri Pākehā i tū ake ai ngā poropiti o aua tau kikino i rnurua ai ngā whenua, i tukua ai te iwi ki raro. I tū ake ai rātau te hunga poropiti ki te rapu i te ora i te kaupapa tōrangapū mo ngā whenua i hahanitia. Mai i ēnei kaupapa ka hau te rongo o te waiata tawhito hei tūāpapa whakaohooho, whakanekeneke i a tātau katoa, ahakoa ko wai. Whā tekau katoa ngā waiata o tēnei tuhinga roa rnai i tēnā kokona o Tūhoe, rnai i tēnā kokona o Tūhoe e kawe ana i te hua wānanga hei whakaata, hei kōwhiri i te hunga i kaha i rnau tonu te ngangahau i ngā totohe kōrero, totohe tangata, totohe whenua. I kona ka hua te wānanga ka tohea te riri ka mau, i ea ai tētahi wāhi o te mamae. Koia tēnei ko te whakaatu i te kaha o te tohe i te pō, i te awatea. Ko te kawa o te marae te ātamira whakatāhu, tuku i aua hua wānanga i nei rā e rangona ai te kōrero ā-iwi, te hī o te mita o te reo waiata hei hokinga atu ki te nohoanga o te kupu. Ko tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa he whakahoki mai anō i te rnatapihi o Matariki, kia meinga ai ki te kairangi o te kawa o te marae, ka tau ki te whenua i maringi ai te toto. Ko ēnei hua wānanga te oro o te ngākau o Te Ūrewera, te whītiki o te kī mo te tuakiri mo tēnā whakatipuranga, rno tēnā whakatipuranga. Ae! Mā te hua wānanga a Tūhoe e whakaea te mamae e puta ai te pātai. Ko wai rā au? I ahu mai taku wānanga i whea? E ahu ana au ki whea? No te rā nei kua riro mā tēnei tuhinga roa e whakaatu ētahi o ngā hau kikino i whakawhiua kirunga i te iwi e te kāwanatanga i a ia e āki mai ana mo ngā rawa a te iwi, hei tuku he tangatakē. Nō reira i tikina ai te tauparapara a Te Kapo o te Rangi hei whakatauira i te takenga mai ongā kōrero mai i te koko ki Ōhiwa ki te pō, ki te pouri, ki te ao mārama. 'Hokia ki maunga' ko te tangata, ko te iwi, ko te hapū, ko te whānau te tīmatanga o te hua o te wānanga. Koia tēnei tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa, he āhuru i aua pukenga tautōhito kōrero kia mau te rangi, kia mau te hā, kia rangona te hua wānanga, oho ake ki te ao ka oti nei he waiata tawhito hei hoa haere whakamua. Ko te kōpae o te whare tēnā e tautokona ana hoki te ahu whakamuatanga o ngā mōrehu kōrero e arohatia nei e tātau. He huarahi atu tēnei hei āwhina, hei tohu i te kei o te waka ki ngā ngaru kokoti e pukepuke rnai nei. Ko te whakapae o tēnei tuhinga roa e titikaha ai ki te hinengaro o Tūhoe me mau ana momo kōrero ki ngā momo hangarau o tēnei ao hurihuri kā tika. Kua roa ēnei taonga e ārikarika ana hei whakarei i te kupu kōrero ki te hunga mate, ki te tira e tatari rnai rā i te waharoa o te marae ki te whakaeke. Kei roto i te wairua o tēnei mahi ka tukua āianei ēnei taonga kia kore ai tātau e taka ki roto i te korekore o te hinengaro, hei whakamahi mā te tamaiti o Tūhoe e hiki ake nei i ngā pae tata, i ngā pae tawhiti. Ko tēnei tuhinga roa te kura kimihia o te ura rnai o te motu i tua atu o Huiarau. Kia hau ai te rongo o a tāitau kōrero ki mua i a tātau hei homai i te aroha kia au ai te matatū tonu, ka maranga kei runga. Kia taria te roanga o te kōrero. Ae! Me hoki rā kā tika: Kā hoki nei au ki te mauri o taku waka a Mātaatua Ko Pūtauaki ki a Ngāti Awa Ko Tāwhiuau, ko Tangiharuru Ko te rae rā o Kohi ki a Awatope Ko Mānuka tūtahi ki Whakatāne, kia Apanui Ko te mauri haria mai nei hei whakaoho i taku moe Ē kō kō ia e ara ē!

Te Ora Ē noho anā nō i te koko ko Ōhiwa, kia whakarongo rua, Aku taringa ki te Tai o tuarā e o Kanawa, E āki ana mai ki uta r o Ōhakana. Ki te whānau a Tairongo, Kai Tāuwhare rā ko te kopua-o-te ururoa, Ko te kai rāria noa mai te raweketia e te ringaringa, Me whakarangi-pūkohu e au ki Tītītangi ao ki te Te Aitanga-ā-Wheturoa, Kia whītikiria taku hope ki te maurea whiritoi, Kia noho au ki Puhi-nui tonu ki Te Maungarongo a Te Rangiāniwaniwa, Ka mawhiti tonu rā taku haere ki ngā tihi tapu ki Maungapōhatu kia Taiturakina; Kia titiro iho au ki Ruatāhuna ki Manawarū ē ko Te Aitanga-ā-Tūhoe.... Ko te hua o te wānanga o a Tūhoe kōrero tuku iho hāngai ki ana waiata tawhito te pūtake o tēnei tuhinga roa kia auhi noa mai te wairua o ngā tūtakinga kōrero kia riro ko ēnei kōrero tuku iho hei matua hikihiki, whakataratara i te hinengaro, i te wairua, e mau ai tēnei o ngā whare whakairo kōrero o te hua o te wānanga a Tūhoe. Kia kaiaohia aua kōrero ki te ura mai o te motu ki runga i ngā pae maunga o Huiarau tau iho ki a tātau e pōkai kaha nei, e tau awhi nei ki runga i te mata o tēnei whenua ātaahua. Ka paenga rā ngā tau ka kitea, ka rangona tēnā pu kōrero, tēnā whare whakairo kōrero, whakairo waiata. Mea rawa ake kua whakangaro atu ki te tira e tauwhare mai rā. Hika rawa ake, kua mawhiti kē te haere ki te mākau nui o te iwi e tīraha mai rā, tē whakaaratia! Kia rangona, kia kitea noa e tātau te mata kōrero kia eke rā ki runga, taihoa rawa ēnei taonga e ngaro, taihoa rawa nei taonga e haukotia. Ka huri whakauta ki te hua o te wānanga, ko te waiata tawhito tēnā, ko te momo rerenga kōrero i hua mai ai i roto i ngā noho tahitanga a te tangata. He kupu ēnei hei whakaata i te hinengaro, wairua, te taiao, ngā rākau, te wai, te moana, ngā whetu, te whenua, ngā pakanga, te kawa o te marae, te noho tahitanga a ngā tūākana\tāina\tuāhine. Te reo o mātua, o kuia, koroua, ngā kaipupuri i te ahi kā roa o te wā kāinga. Inā hoki ko nga āhuatanga o te tangata tēnā tōna hanga, tōna whakatipu, ōna whakaaro, tōna ngākau, tōna wairua, me ngā momo hāhi i tipu ake ai te pono, ka titiro iho te tika i te rangi ka oti nei he waiata e tipuria ai te hua o te wānanga ki roto i a tātau katoa. Waihoki ko aua waiata nei te ahi whakakā roa o te ngākau,kei kona ōna timatatanga, engari kāore nei ōna whakamutunga. Ka pikitia ake te toi huarewa kia kite noa atu i te kaha o te whakaaro. Ko te wāhanga nui ia kia hapaina tēnei tuhinga roa, hei whakaoho, hei tuku, hei tātari i ngā whiriwhiringa kōrero ā-tuhi, ā-wāha kei roto i te whare kōrero o te whānau, hapū, iwi e timata ai, e mau ai te hua o te wānanga o te whaitua whenua. Tae atu ki ngā takahanga whakaewa ka oti nei he waiata tawhito hei kaiarataki ki ngā tihi maunga o te whakaaro. Ko te kapunga whakaaro ko te whātoro, i te tātari i te kupu, ki te whakamārama i te hua o te wānanga hei tumu whakarae kōhikohi mōhiotanga ki runga, ki raro ki ngā tai timu o te hua o te wānanga. I roto i tēnei tuhinga roa ka takea mai te wānanga i te kore, i te pō, i te ao mārama e tohea ai ngā kete e toru o te wānanga hei anga tohutohu, piki tūranga whakaakoranga ki hea mai nei! Mai i roto i aua kete ka nanahu te hinengaro kōkoi o tātau tīpuna mai anō i te ao Māori. Ko te ao mārama tēnā, ko te ao whenua tēnā, ko ngā pakanga tēnā, ko ngā tinihanga ēnā, ko te apakura, ko te hakamomori ka hua nei te wānanga. Nō reira he mahi, he kaupapa nui tā tēnei tuhinga roa ki te whakakao mai i ngā waiata e mohio ana tātau hei papa kōrero, hei wānanga mā te hunga kei te piki ake i ngā takutai moana o te whakaaro, o tēnei ao e wehi mai nei ki a tātau. Kāre e mihi kei te hopo te iwi, te hunga mau i ēnei waiata ki runga i o tātau marae kei ngaro memeha noa ēnei taonga a tātau. Ae! Kei te tika tā rātau hopo. Inā hoki kua riro kē te reo whakaarorangi i te oro o te waiata i ngā tai nenehawa, whakapōrearea e hukahuka mai nei. Ahakoa tēnei kei te whakaara ake ēnei waiata i runga tonu i te kaha o tēna, o tēna ki te whakaara. Kei te tahuri nui mai te hunga rangatahi, taiohi ki ēnei waiata koia tēnei te tūmatanui o tēnei tuhinga roa, hei tāhu whakaea mo te hinengaro, mo te ngākau o aua whakatipuranga e hiahia nei rātau ki ēnei taonga. Mā te karakia hei waere te whenua, mā te taki i ngā kōrero mo ngā atuā te whakataukī, te whakapepeha ka pupuke mai te hihiri o te mahara i ō tātau tipuna kōkoi e whakakitea nei tātau i ēnei rā ki aua tohu. Ka huia rnai aua pitopito kōrero katoa hei kākahu maeneene ki roto i te kupu o te waiata tawhito, kā mau. He whakaatu tēnei tuhinga roa kei te ora tēnei o ngā momo whare pupuri kōrero i te pū; i te more, te weu me ngā pātaka iringa kōrero o te ao ō Tūhoe ō neherā, tae noa mai ki ēnei rā. Kāti he wā anō i roto i taua ora ka tōia te whakaaro ō Tūhoe, ō te Māori e tauiwi hei tinihanga māna. Engari e kitea ai i roto i tēnei tuhinga roa, ko te toki hei kaupare atu i taua tinihanga ko te kōrero i tuarātia rā: 'Hokia ki o maunga kia purea koe e ngā hau o Tāwhirimātea' Koia tēnā te kaupapa o tēnei tuhinga roa he tātari i te hānuitanga, te taiwhakatū o taua kōrero: Hokia ki o maunga... Ma taua kōrero Hokia ki o maunga ... ka rangona te mātaotao o te hua o te wānanga o te pakanga o te whenua, o ngā pikikōtuku i tukitukia, kātahi ka kōrero ai ki roto i tā Tūhoe whakatau i ana whakaaro, e taea ai te ruruku ka puea ake. Koia tēnei ko te mana i roto i ngā whakatakotoranga kōrero e mau ai te kurataininihi, te kurataiwawana o te whakaaro. He hua wānanga tēnei e whakaatungia ai e te hinengaro ngā takahanga motuhake, me te hāngai o ā rātau kupu mo ngā whakaaro e tau nei ki tēnei Ao Hurihuri. Nā ngā mahi a ō tātau tīpuna, te para i te huarahi kia takahuritia ai ngā mahi kikino o te riri Pākehā i tū ake ai ngā poropiti o aua tau kikino i rnurua ai ngā whenua, i tukua ai te iwi ki raro. I tū ake ai rātau te hunga poropiti ki te rapu i te ora i te kaupapa tōrangapū mo ngā whenua i hahanitia. Mai i ēnei kaupapa ka hau te rongo o te waiata tawhito hei tūāpapa whakaohooho, whakanekeneke i a tātau katoa, ahakoa ko wai. Whā tekau katoa ngā waiata o tēnei tuhinga roa rnai i tēnā kokona o Tūhoe, rnai i tēnā kokona o Tūhoe e kawe ana i te hua wānanga hei whakaata, hei kōwhiri i te hunga i kaha i rnau tonu te ngangahau i ngā totohe kōrero, totohe tangata, totohe whenua. I kona ka hua te wānanga ka tohea te riri ka mau, i ea ai tētahi wāhi o te mamae. Koia tēnei ko te whakaatu i te kaha o te tohe i te pō, i te awatea. Ko te kawa o te marae te ātamira whakatāhu, tuku i aua hua wānanga i nei rā e rangona ai te kōrero ā-iwi, te hī o te mita o te reo waiata hei hokinga atu ki te nohoanga o te kupu. Ko tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa he whakahoki mai anō i te rnatapihi o Matariki, kia meinga ai ki te kairangi o te kawa o te marae, ka tau ki te whenua i maringi ai te toto. Ko ēnei hua wānanga te oro o te ngākau o Te Ūrewera, te whītiki o te kī mo te tuakiri mo tēnā whakatipuranga, rno tēnā whakatipuranga. Ae! Mā te hua wānanga a Tūhoe e whakaea te mamae e puta ai te pātai. Ko wai rā au? I ahu mai taku wānanga i whea? E ahu ana au ki whea? No te rā nei kua riro mā tēnei tuhinga roa e whakaatu ētahi o ngā hau kikino i whakawhiua kirunga i te iwi e te kāwanatanga i a ia e āki mai ana mo ngā rawa a te iwi, hei tuku he tangatakē. Nō reira i tikina ai te tauparapara a Te Kapo o te Rangi hei whakatauira i te takenga mai ongā kōrero mai i te koko ki Ōhiwa ki te pō, ki te pouri, ki te ao mārama. 'Hokia ki maunga' ko te tangata, ko te iwi, ko te hapū, ko te whānau te tīmatanga o te hua o te wānanga. Koia tēnei tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa, he āhuru i aua pukenga tautōhito kōrero kia mau te rangi, kia mau te hā, kia rangona te hua wānanga, oho ake ki te ao ka oti nei he waiata tawhito hei hoa haere whakamua. Ko te kōpae o te whare tēnā e tautokona ana hoki te ahu whakamuatanga o ngā mōrehu kōrero e arohatia nei e tātau. He huarahi atu tēnei hei āwhina, hei tohu i te kei o te waka ki ngā ngaru kokoti e pukepuke rnai nei. Ko te whakapae o tēnei tuhinga roa e titikaha ai ki te hinengaro o Tūhoe me mau ana momo kōrero ki ngā momo hangarau o tēnei ao hurihuri kā tika. Kua roa ēnei taonga e ārikarika ana hei whakarei i te kupu kōrero ki te hunga mate, ki te tira e tatari rnai rā i te waharoa o te marae ki te whakaeke. Kei roto i te wairua o tēnei mahi ka tukua āianei ēnei taonga kia kore ai tātau e taka ki roto i te korekore o te hinengaro, hei whakamahi mā te tamaiti o Tūhoe e hiki ake nei i ngā pae tata, i ngā pae tawhiti. Ko tēnei tuhinga roa te kura kimihia o te ura rnai o te motu i tua atu o Huiarau. Kia hau ai te rongo o a tāitau kōrero ki mua i a tātau hei homai i te aroha kia au ai te matatū tonu, ka maranga kei runga. Kia taria te roanga o te kōrero. Ae! Me hoki rā kā tika: Kā hoki nei au ki te mauri o taku waka a Mātaatua Ko Pūtauaki ki a Ngāti Awa Ko Tāwhiuau, ko Tangiharuru Ko te rae rā o Kohi ki a Awatope Ko Mānuka tūtahi ki Whakatāne, kia Apanui Ko te mauri haria mai nei hei whakaoho i taku moe Ē kō kō ia e ara ē!

Te Ora Ē noho anā nō i te koko ko Ōhiwa, kia whakarongo rua, Aku taringa ki te Tai o tuarā e o Kanawa, E āki ana mai ki uta r o Ōhakana. Ki te whānau a Tairongo, Kai Tāuwhare rā ko te kopua-o-te ururoa, Ko te kai rāria noa mai te raweketia e te ringaringa, Me whakarangi-pūkohu e au ki Tītītangi ao ki te Te Aitanga-ā-Wheturoa, Kia whītikiria taku hope ki te maurea whiritoi, Kia noho au ki Puhi-nui tonu ki Te Maungarongo a Te Rangiāniwaniwa, Ka mawhiti tonu rā taku haere ki ngā tihi tapu ki Maungapōhatu kia Taiturakina; Kia titiro iho au ki Ruatāhuna ki Manawarū ē ko Te Aitanga-ā-Tūhoe.... Ko te hua o te wānanga o a Tūhoe kōrero tuku iho hāngai ki ana waiata tawhito te pūtake o tēnei tuhinga roa kia auhi noa mai te wairua o ngā tūtakinga kōrero kia riro ko ēnei kōrero tuku iho hei matua hikihiki, whakataratara i te hinengaro, i te wairua, e mau ai tēnei o ngā whare whakairo kōrero o te hua o te wānanga a Tūhoe. Kia kaiaohia aua kōrero ki te ura mai o te motu ki runga i ngā pae maunga o Huiarau tau iho ki a tātau e pōkai kaha nei, e tau awhi nei ki runga i te mata o tēnei whenua ātaahua. Ka paenga rā ngā tau ka kitea, ka rangona tēnā pu kōrero, tēnā whare whakairo kōrero, whakairo waiata. Mea rawa ake kua whakangaro atu ki te tira e tauwhare mai rā. Hika rawa ake, kua mawhiti kē te haere ki te mākau nui o te iwi e tīraha mai rā, tē whakaaratia! Kia rangona, kia kitea noa e tātau te mata kōrero kia eke rā ki runga, taihoa rawa ēnei taonga e ngaro, taihoa rawa nei taonga e haukotia. Ka huri whakauta ki te hua o te wānanga, ko te waiata tawhito tēnā, ko te momo rerenga kōrero i hua mai ai i roto i ngā noho tahitanga a te tangata. He kupu ēnei hei whakaata i te hinengaro, wairua, te taiao, ngā rākau, te wai, te moana, ngā whetu, te whenua, ngā pakanga, te kawa o te marae, te noho tahitanga a ngā tūākana\tāina\tuāhine. Te reo o mātua, o kuia, koroua, ngā kaipupuri i te ahi kā roa o te wā kāinga. Inā hoki ko nga āhuatanga o te tangata tēnā tōna hanga, tōna whakatipu, ōna whakaaro, tōna ngākau, tōna wairua, me ngā momo hāhi i tipu ake ai te pono, ka titiro iho te tika i te rangi ka oti nei he waiata e tipuria ai te hua o te wānanga ki roto i a tātau katoa. Waihoki ko aua waiata nei te ahi whakakā roa o te ngākau,kei kona ōna timatatanga, engari kāore nei ōna whakamutunga. Ka pikitia ake te toi huarewa kia kite noa atu i te kaha o te whakaaro. Ko te wāhanga nui ia kia hapaina tēnei tuhinga roa, hei whakaoho, hei tuku, hei tātari i ngā whiriwhiringa kōrero ā-tuhi, ā-wāha kei roto i te whare kōrero o te whānau, hapū, iwi e timata ai, e mau ai te hua o te wānanga o te whaitua whenua. Tae atu ki ngā takahanga whakaewa ka oti nei he waiata tawhito hei kaiarataki ki ngā tihi maunga o te whakaaro. Ko te kapunga whakaaro ko te whātoro, i te tātari i te kupu, ki te whakamārama i te hua o te wānanga hei tumu whakarae kōhikohi mōhiotanga ki runga, ki raro ki ngā tai timu o te hua o te wānanga. I roto i tēnei tuhinga roa ka takea mai te wānanga i te kore, i te pō, i te ao mārama e tohea ai ngā kete e toru o te wānanga hei anga tohutohu, piki tūranga whakaakoranga ki hea mai nei! Mai i roto i aua kete ka nanahu te hinengaro kōkoi o tātau tīpuna mai anō i te ao Māori. Ko te ao mārama tēnā, ko te ao whenua tēnā, ko ngā pakanga tēnā, ko ngā tinihanga ēnā, ko te apakura, ko te hakamomori ka hua nei te wānanga. Nō reira he mahi, he kaupapa nui tā tēnei tuhinga roa ki te whakakao mai i ngā waiata e mohio ana tātau hei papa kōrero, hei wānanga mā te hunga kei te piki ake i ngā takutai moana o te whakaaro, o tēnei ao e wehi mai nei ki a tātau. Kāre e mihi kei te hopo te iwi, te hunga mau i ēnei waiata ki runga i o tātau marae kei ngaro memeha noa ēnei taonga a tātau. Ae! Kei te tika tā rātau hopo. Inā hoki kua riro kē te reo whakaarorangi i te oro o te waiata i ngā tai nenehawa, whakapōrearea e hukahuka mai nei. Ahakoa tēnei kei te whakaara ake ēnei waiata i runga tonu i te kaha o tēna, o tēna ki te whakaara. Kei te tahuri nui mai te hunga rangatahi, taiohi ki ēnei waiata koia tēnei te tūmatanui o tēnei tuhinga roa, hei tāhu whakaea mo te hinengaro, mo te ngākau o aua whakatipuranga e hiahia nei rātau ki ēnei taonga. Mā te karakia hei waere te whenua, mā te taki i ngā kōrero mo ngā atuā te whakataukī, te whakapepeha ka pupuke mai te hihiri o te mahara i ō tātau tipuna kōkoi e whakakitea nei tātau i ēnei rā ki aua tohu. Ka huia rnai aua pitopito kōrero katoa hei kākahu maeneene ki roto i te kupu o te waiata tawhito, kā mau. He whakaatu tēnei tuhinga roa kei te ora tēnei o ngā momo whare pupuri kōrero i te pū; i te more, te weu me ngā pātaka iringa kōrero o te ao ō Tūhoe ō neherā, tae noa mai ki ēnei rā. Kāti he wā anō i roto i taua ora ka tōia te whakaaro ō Tūhoe, ō te Māori e tauiwi hei tinihanga māna. Engari e kitea ai i roto i tēnei tuhinga roa, ko te toki hei kaupare atu i taua tinihanga ko te kōrero i tuarātia rā: 'Hokia ki o maunga kia purea koe e ngā hau o Tāwhirimātea' Koia tēnā te kaupapa o tēnei tuhinga roa he tātari i te hānuitanga, te taiwhakatū o taua kōrero: Hokia ki o maunga... Ma taua kōrero Hokia ki o maunga ... ka rangona te mātaotao o te hua o te wānanga o te pakanga o te whenua, o ngā pikikōtuku i tukitukia, kātahi ka kōrero ai ki roto i tā Tūhoe whakatau i ana whakaaro, e taea ai te ruruku ka puea ake. Koia tēnei ko te mana i roto i ngā whakatakotoranga kōrero e mau ai te kurataininihi, te kurataiwawana o te whakaaro. He hua wānanga tēnei e whakaatungia ai e te hinengaro ngā takahanga motuhake, me te hāngai o ā rātau kupu mo ngā whakaaro e tau nei ki tēnei Ao Hurihuri. Nā ngā mahi a ō tātau tīpuna, te para i te huarahi kia takahuritia ai ngā mahi kikino o te riri Pākehā i tū ake ai ngā poropiti o aua tau kikino i rnurua ai ngā whenua, i tukua ai te iwi ki raro. I tū ake ai rātau te hunga poropiti ki te rapu i te ora i te kaupapa tōrangapū mo ngā whenua i hahanitia. Mai i ēnei kaupapa ka hau te rongo o te waiata tawhito hei tūāpapa whakaohooho, whakanekeneke i a tātau katoa, ahakoa ko wai. Whā tekau katoa ngā waiata o tēnei tuhinga roa rnai i tēnā kokona o Tūhoe, rnai i tēnā kokona o Tūhoe e kawe ana i te hua wānanga hei whakaata, hei kōwhiri i te hunga i kaha i rnau tonu te ngangahau i ngā totohe kōrero, totohe tangata, totohe whenua. I kona ka hua te wānanga ka tohea te riri ka mau, i ea ai tētahi wāhi o te mamae. Koia tēnei ko te whakaatu i te kaha o te tohe i te pō, i te awatea. Ko te kawa o te marae te ātamira whakatāhu, tuku i aua hua wānanga i nei rā e rangona ai te kōrero ā-iwi, te hī o te mita o te reo waiata hei hokinga atu ki te nohoanga o te kupu. Ko tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa he whakahoki mai anō i te rnatapihi o Matariki, kia meinga ai ki te kairangi o te kawa o te marae, ka tau ki te whenua i maringi ai te toto. Ko ēnei hua wānanga te oro o te ngākau o Te Ūrewera, te whītiki o te kī mo te tuakiri mo tēnā whakatipuranga, rno tēnā whakatipuranga. Ae! Mā te hua wānanga a Tūhoe e whakaea te mamae e puta ai te pātai. Ko wai rā au? I ahu mai taku wānanga i whea? E ahu ana au ki whea? No te rā nei kua riro mā tēnei tuhinga roa e whakaatu ētahi o ngā hau kikino i whakawhiua kirunga i te iwi e te kāwanatanga i a ia e āki mai ana mo ngā rawa a te iwi, hei tuku he tangatakē. Nō reira i tikina ai te tauparapara a Te Kapo o te Rangi hei whakatauira i te takenga mai ongā kōrero mai i te koko ki Ōhiwa ki te pō, ki te pouri, ki te ao mārama. 'Hokia ki maunga' ko te tangata, ko te iwi, ko te hapū, ko te whānau te tīmatanga o te hua o te wānanga. Koia tēnei tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa, he āhuru i aua pukenga tautōhito kōrero kia mau te rangi, kia mau te hā, kia rangona te hua wānanga, oho ake ki te ao ka oti nei he waiata tawhito hei hoa haere whakamua. Ko te kōpae o te whare tēnā e tautokona ana hoki te ahu whakamuatanga o ngā mōrehu kōrero e arohatia nei e tātau. He huarahi atu tēnei hei āwhina, hei tohu i te kei o te waka ki ngā ngaru kokoti e pukepuke rnai nei. Ko te whakapae o tēnei tuhinga roa e titikaha ai ki te hinengaro o Tūhoe me mau ana momo kōrero ki ngā momo hangarau o tēnei ao hurihuri kā tika. Kua roa ēnei taonga e ārikarika ana hei whakarei i te kupu kōrero ki te hunga mate, ki te tira e tatari rnai rā i te waharoa o te marae ki te whakaeke. Kei roto i te wairua o tēnei mahi ka tukua āianei ēnei taonga kia kore ai tātau e taka ki roto i te korekore o te hinengaro, hei whakamahi mā te tamaiti o Tūhoe e hiki ake nei i ngā pae tata, i ngā pae tawhiti. Ko tēnei tuhinga roa te kura kimihia o te ura rnai o te motu i tua atu o Huiarau. Kia hau ai te rongo o a tāitau kōrero ki mua i a tātau hei homai i te aroha kia au ai te matatū tonu, ka maranga kei runga. Kia taria te roanga o te kōrero. Ae! Me hoki rā kā tika: Kā hoki nei au ki te mauri o taku waka a Mātaatua Ko Pūtauaki ki a Ngāti Awa Ko Tāwhiuau, ko Tangiharuru Ko te rae rā o Kohi ki a Awatope Ko Mānuka tūtahi ki Whakatāne, kia Apanui Ko te mauri haria mai nei hei whakaoho i taku moe Ē kō kō ia e ara ē!

Te Ora Ē noho anā nō i te koko ko Ōhiwa, kia whakarongo rua, Aku taringa ki te Tai o tuarā e o Kanawa, E āki ana mai ki uta r o Ōhakana. Ki te whānau a Tairongo, Kai Tāuwhare rā ko te kopua-o-te ururoa, Ko te kai rāria noa mai te raweketia e te ringaringa, Me whakarangi-pūkohu e au ki Tītītangi ao ki te Te Aitanga-ā-Wheturoa, Kia whītikiria taku hope ki te maurea whiritoi, Kia noho au ki Puhi-nui tonu ki Te Maungarongo a Te Rangiāniwaniwa, Ka mawhiti tonu rā taku haere ki ngā tihi tapu ki Maungapōhatu kia Taiturakina; Kia titiro iho au ki Ruatāhuna ki Manawarū ē ko Te Aitanga-ā-Tūhoe.... Ko te hua o te wānanga o a Tūhoe kōrero tuku iho hāngai ki ana waiata tawhito te pūtake o tēnei tuhinga roa kia auhi noa mai te wairua o ngā tūtakinga kōrero kia riro ko ēnei kōrero tuku iho hei matua hikihiki, whakataratara i te hinengaro, i te wairua, e mau ai tēnei o ngā whare whakairo kōrero o te hua o te wānanga a Tūhoe. Kia kaiaohia aua kōrero ki te ura mai o te motu ki runga i ngā pae maunga o Huiarau tau iho ki a tātau e pōkai kaha nei, e tau awhi nei ki runga i te mata o tēnei whenua ātaahua. Ka paenga rā ngā tau ka kitea, ka rangona tēnā pu kōrero, tēnā whare whakairo kōrero, whakairo waiata. Mea rawa ake kua whakangaro atu ki te tira e tauwhare mai rā. Hika rawa ake, kua mawhiti kē te haere ki te mākau nui o te iwi e tīraha mai rā, tē whakaaratia! Kia rangona, kia kitea noa e tātau te mata kōrero kia eke rā ki runga, taihoa rawa ēnei taonga e ngaro, taihoa rawa nei taonga e haukotia. Ka huri whakauta ki te hua o te wānanga, ko te waiata tawhito tēnā, ko te momo rerenga kōrero i hua mai ai i roto i ngā noho tahitanga a te tangata. He kupu ēnei hei whakaata i te hinengaro, wairua, te taiao, ngā rākau, te wai, te moana, ngā whetu, te whenua, ngā pakanga, te kawa o te marae, te noho tahitanga a ngā tūākana\tāina\tuāhine. Te reo o mātua, o kuia, koroua, ngā kaipupuri i te ahi kā roa o te wā kāinga. Inā hoki ko nga āhuatanga o te tangata tēnā tōna hanga, tōna whakatipu, ōna whakaaro, tōna ngākau, tōna wairua, me ngā momo hāhi i tipu ake ai te pono, ka titiro iho te tika i te rangi ka oti nei he waiata e tipuria ai te hua o te wānanga ki roto i a tātau katoa. Waihoki ko aua waiata nei te ahi whakakā roa o te ngākau,kei kona ōna timatatanga, engari kāore nei ōna whakamutunga. Ka pikitia ake te toi huarewa kia kite noa atu i te kaha o te whakaaro. Ko te wāhanga nui ia kia hapaina tēnei tuhinga roa, hei whakaoho, hei tuku, hei tātari i ngā whiriwhiringa kōrero ā-tuhi, ā-wāha kei roto i te whare kōrero o te whānau, hapū, iwi e timata ai, e mau ai te hua o te wānanga o te whaitua whenua. Tae atu ki ngā takahanga whakaewa ka oti nei he waiata tawhito hei kaiarataki ki ngā tihi maunga o te whakaaro. Ko te kapunga whakaaro ko te whātoro, i te tātari i te kupu, ki te whakamārama i te hua o te wānanga hei tumu whakarae kōhikohi mōhiotanga ki runga, ki raro ki ngā tai timu o te hua o te wānanga. I roto i tēnei tuhinga roa ka takea mai te wānanga i te kore, i te pō, i te ao mārama e tohea ai ngā kete e toru o te wānanga hei anga tohutohu, piki tūranga whakaakoranga ki hea mai nei! Mai i roto i aua kete ka nanahu te hinengaro kōkoi o tātau tīpuna mai anō i te ao Māori. Ko te ao mārama tēnā, ko te ao whenua tēnā, ko ngā pakanga tēnā, ko ngā tinihanga ēnā, ko te apakura, ko te hakamomori ka hua nei te wānanga. Nō reira he mahi, he kaupapa nui tā tēnei tuhinga roa ki te whakakao mai i ngā waiata e mohio ana tātau hei papa kōrero, hei wānanga mā te hunga kei te piki ake i ngā takutai moana o te whakaaro, o tēnei ao e wehi mai nei ki a tātau. Kāre e mihi kei te hopo te iwi, te hunga mau i ēnei waiata ki runga i o tātau marae kei ngaro memeha noa ēnei taonga a tātau. Ae! Kei te tika tā rātau hopo. Inā hoki kua riro kē te reo whakaarorangi i te oro o te waiata i ngā tai nenehawa, whakapōrearea e hukahuka mai nei. Ahakoa tēnei kei te whakaara ake ēnei waiata i runga tonu i te kaha o tēna, o tēna ki te whakaara. Kei te tahuri nui mai te hunga rangatahi, taiohi ki ēnei waiata koia tēnei te tūmatanui o tēnei tuhinga roa, hei tāhu whakaea mo te hinengaro, mo te ngākau o aua whakatipuranga e hiahia nei rātau ki ēnei taonga. Mā te karakia hei waere te whenua, mā te taki i ngā kōrero mo ngā atuā te whakataukī, te whakapepeha ka pupuke mai te hihiri o te mahara i ō tātau tipuna kōkoi e whakakitea nei tātau i ēnei rā ki aua tohu. Ka huia rnai aua pitopito kōrero katoa hei kākahu maeneene ki roto i te kupu o te waiata tawhito, kā mau. He whakaatu tēnei tuhinga roa kei te ora tēnei o ngā momo whare pupuri kōrero i te pū; i te more, te weu me ngā pātaka iringa kōrero o te ao ō Tūhoe ō neherā, tae noa mai ki ēnei rā. Kāti he wā anō i roto i taua ora ka tōia te whakaaro ō Tūhoe, ō te Māori e tauiwi hei tinihanga māna. Engari e kitea ai i roto i tēnei tuhinga roa, ko te toki hei kaupare atu i taua tinihanga ko te kōrero i tuarātia rā: 'Hokia ki o maunga kia purea koe e ngā hau o Tāwhirimātea' Koia tēnā te kaupapa o tēnei tuhinga roa he tātari i te hānuitanga, te taiwhakatū o taua kōrero: Hokia ki o maunga... Ma taua kōrero Hokia ki o maunga ... ka rangona te mātaotao o te hua o te wānanga o te pakanga o te whenua, o ngā pikikōtuku i tukitukia, kātahi ka kōrero ai ki roto i tā Tūhoe whakatau i ana whakaaro, e taea ai te ruruku ka puea ake. Koia tēnei ko te mana i roto i ngā whakatakotoranga kōrero e mau ai te kurataininihi, te kurataiwawana o te whakaaro. He hua wānanga tēnei e whakaatungia ai e te hinengaro ngā takahanga motuhake, me te hāngai o ā rātau kupu mo ngā whakaaro e tau nei ki tēnei Ao Hurihuri. Nā ngā mahi a ō tātau tīpuna, te para i te huarahi kia takahuritia ai ngā mahi kikino o te riri Pākehā i tū ake ai ngā poropiti o aua tau kikino i rnurua ai ngā whenua, i tukua ai te iwi ki raro. I tū ake ai rātau te hunga poropiti ki te rapu i te ora i te kaupapa tōrangapū mo ngā whenua i hahanitia. Mai i ēnei kaupapa ka hau te rongo o te waiata tawhito hei tūāpapa whakaohooho, whakanekeneke i a tātau katoa, ahakoa ko wai. Whā tekau katoa ngā waiata o tēnei tuhinga roa rnai i tēnā kokona o Tūhoe, rnai i tēnā kokona o Tūhoe e kawe ana i te hua wānanga hei whakaata, hei kōwhiri i te hunga i kaha i rnau tonu te ngangahau i ngā totohe kōrero, totohe tangata, totohe whenua. I kona ka hua te wānanga ka tohea te riri ka mau, i ea ai tētahi wāhi o te mamae. Koia tēnei ko te whakaatu i te kaha o te tohe i te pō, i te awatea. Ko te kawa o te marae te ātamira whakatāhu, tuku i aua hua wānanga i nei rā e rangona ai te kōrero ā-iwi, te hī o te mita o te reo waiata hei hokinga atu ki te nohoanga o te kupu. Ko tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa he whakahoki mai anō i te rnatapihi o Matariki, kia meinga ai ki te kairangi o te kawa o te marae, ka tau ki te whenua i maringi ai te toto. Ko ēnei hua wānanga te oro o te ngākau o Te Ūrewera, te whītiki o te kī mo te tuakiri mo tēnā whakatipuranga, rno tēnā whakatipuranga. Ae! Mā te hua wānanga a Tūhoe e whakaea te mamae e puta ai te pātai. Ko wai rā au? I ahu mai taku wānanga i whea? E ahu ana au ki whea? No te rā nei kua riro mā tēnei tuhinga roa e whakaatu ētahi o ngā hau kikino i whakawhiua kirunga i te iwi e te kāwanatanga i a ia e āki mai ana mo ngā rawa a te iwi, hei tuku he tangatakē. Nō reira i tikina ai te tauparapara a Te Kapo o te Rangi hei whakatauira i te takenga mai ongā kōrero mai i te koko ki Ōhiwa ki te pō, ki te pouri, ki te ao mārama. 'Hokia ki maunga' ko te tangata, ko te iwi, ko te hapū, ko te whānau te tīmatanga o te hua o te wānanga. Koia tēnei tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa, he āhuru i aua pukenga tautōhito kōrero kia mau te rangi, kia mau te hā, kia rangona te hua wānanga, oho ake ki te ao ka oti nei he waiata tawhito hei hoa haere whakamua. Ko te kōpae o te whare tēnā e tautokona ana hoki te ahu whakamuatanga o ngā mōrehu kōrero e arohatia nei e tātau. He huarahi atu tēnei hei āwhina, hei tohu i te kei o te waka ki ngā ngaru kokoti e pukepuke rnai nei. Ko te whakapae o tēnei tuhinga roa e titikaha ai ki te hinengaro o Tūhoe me mau ana momo kōrero ki ngā momo hangarau o tēnei ao hurihuri kā tika. Kua roa ēnei taonga e ārikarika ana hei whakarei i te kupu kōrero ki te hunga mate, ki te tira e tatari rnai rā i te waharoa o te marae ki te whakaeke. Kei roto i te wairua o tēnei mahi ka tukua āianei ēnei taonga kia kore ai tātau e taka ki roto i te korekore o te hinengaro, hei whakamahi mā te tamaiti o Tūhoe e hiki ake nei i ngā pae tata, i ngā pae tawhiti. Ko tēnei tuhinga roa te kura kimihia o te ura rnai o te motu i tua atu o Huiarau. Kia hau ai te rongo o a tāitau kōrero ki mua i a tātau hei homai i te aroha kia au ai te matatū tonu, ka maranga kei runga. Kia taria te roanga o te kōrero. Ae! Me hoki rā kā tika: Kā hoki nei au ki te mauri o taku waka a Mātaatua Ko Pūtauaki ki a Ngāti Awa Ko Tāwhiuau, ko Tangiharuru Ko te rae rā o Kohi ki a Awatope Ko Mānuka tūtahi ki Whakatāne, kia Apanui Ko te mauri haria mai nei hei whakaoho i taku moe Ē kō kō ia e ara ē!

Te Ora Ē noho anā nō i te koko ko Ōhiwa, kia whakarongo rua, Aku taringa ki te Tai o tuarā e o Kanawa, E āki ana mai ki uta r o Ōhakana. Ki te whānau a Tairongo, Kai Tāuwhare rā ko te kopua-o-te ururoa, Ko te kai rāria noa mai te raweketia e te ringaringa, Me whakarangi-pūkohu e au ki Tītītangi ao ki te Te Aitanga-ā-Wheturoa, Kia whītikiria taku hope ki te maurea whiritoi, Kia noho au ki Puhi-nui tonu ki Te Maungarongo a Te Rangiāniwaniwa, Ka mawhiti tonu rā taku haere ki ngā tihi tapu ki Maungapōhatu kia Taiturakina; Kia titiro iho au ki Ruatāhuna ki Manawarū ē ko Te Aitanga-ā-Tūhoe.... Ko te hua o te wānanga o a Tūhoe kōrero tuku iho hāngai ki ana waiata tawhito te pūtake o tēnei tuhinga roa kia auhi noa mai te wairua o ngā tūtakinga kōrero kia riro ko ēnei kōrero tuku iho hei matua hikihiki, whakataratara i te hinengaro, i te wairua, e mau ai tēnei o ngā whare whakairo kōrero o te hua o te wānanga a Tūhoe. Kia kaiaohia aua kōrero ki te ura mai o te motu ki runga i ngā pae maunga o Huiarau tau iho ki a tātau e pōkai kaha nei, e tau awhi nei ki runga i te mata o tēnei whenua ātaahua. Ka paenga rā ngā tau ka kitea, ka rangona tēnā pu kōrero, tēnā whare whakairo kōrero, whakairo waiata. Mea rawa ake kua whakangaro atu ki te tira e tauwhare mai rā. Hika rawa ake, kua mawhiti kē te haere ki te mākau nui o te iwi e tīraha mai rā, tē whakaaratia! Kia rangona, kia kitea noa e tātau te mata kōrero kia eke rā ki runga, taihoa rawa ēnei taonga e ngaro, taihoa rawa nei taonga e haukotia. Ka huri whakauta ki te hua o te wānanga, ko te waiata tawhito tēnā, ko te momo rerenga kōrero i hua mai ai i roto i ngā noho tahitanga a te tangata. He kupu ēnei hei whakaata i te hinengaro, wairua, te taiao, ngā rākau, te wai, te moana, ngā whetu, te whenua, ngā pakanga, te kawa o te marae, te noho tahitanga a ngā tūākana\tāina\tuāhine. Te reo o mātua, o kuia, koroua, ngā kaipupuri i te ahi kā roa o te wā kāinga. Inā hoki ko nga āhuatanga o te tangata tēnā tōna hanga, tōna whakatipu, ōna whakaaro, tōna ngākau, tōna wairua, me ngā momo hāhi i tipu ake ai te pono, ka titiro iho te tika i te rangi ka oti nei he waiata e tipuria ai te hua o te wānanga ki roto i a tātau katoa. Waihoki ko aua waiata nei te ahi whakakā roa o te ngākau,kei kona ōna timatatanga, engari kāore nei ōna whakamutunga. Ka pikitia ake te toi huarewa kia kite noa atu i te kaha o te whakaaro. Ko te wāhanga nui ia kia hapaina tēnei tuhinga roa, hei whakaoho, hei tuku, hei tātari i ngā whiriwhiringa kōrero ā-tuhi, ā-wāha kei roto i te whare kōrero o te whānau, hapū, iwi e timata ai, e mau ai te hua o te wānanga o te whaitua whenua. Tae atu ki ngā takahanga whakaewa ka oti nei he waiata tawhito hei kaiarataki ki ngā tihi maunga o te whakaaro. Ko te kapunga whakaaro ko te whātoro, i te tātari i te kupu, ki te whakamārama i te hua o te wānanga hei tumu whakarae kōhikohi mōhiotanga ki runga, ki raro ki ngā tai timu o te hua o te wānanga. I roto i tēnei tuhinga roa ka takea mai te wānanga i te kore, i te pō, i te ao mārama e tohea ai ngā kete e toru o te wānanga hei anga tohutohu, piki tūranga whakaakoranga ki hea mai nei! Mai i roto i aua kete ka nanahu te hinengaro kōkoi o tātau tīpuna mai anō i te ao Māori. Ko te ao mārama tēnā, ko te ao whenua tēnā, ko ngā pakanga tēnā, ko ngā tinihanga ēnā, ko te apakura, ko te hakamomori ka hua nei te wānanga. Nō reira he mahi, he kaupapa nui tā tēnei tuhinga roa ki te whakakao mai i ngā waiata e mohio ana tātau hei papa kōrero, hei wānanga mā te hunga kei te piki ake i ngā takutai moana o te whakaaro, o tēnei ao e wehi mai nei ki a tātau. Kāre e mihi kei te hopo te iwi, te hunga mau i ēnei waiata ki runga i o tātau marae kei ngaro memeha noa ēnei taonga a tātau. Ae! Kei te tika tā rātau hopo. Inā hoki kua riro kē te reo whakaarorangi i te oro o te waiata i ngā tai nenehawa, whakapōrearea e hukahuka mai nei. Ahakoa tēnei kei te whakaara ake ēnei waiata i runga tonu i te kaha o tēna, o tēna ki te whakaara. Kei te tahuri nui mai te hunga rangatahi, taiohi ki ēnei waiata koia tēnei te tūmatanui o tēnei tuhinga roa, hei tāhu whakaea mo te hinengaro, mo te ngākau o aua whakatipuranga e hiahia nei rātau ki ēnei taonga. Mā te karakia hei waere te whenua, mā te taki i ngā kōrero mo ngā atuā te whakataukī, te whakapepeha ka pupuke mai te hihiri o te mahara i ō tātau tipuna kōkoi e whakakitea nei tātau i ēnei rā ki aua tohu. Ka huia rnai aua pitopito kōrero katoa hei kākahu maeneene ki roto i te kupu o te waiata tawhito, kā mau. He whakaatu tēnei tuhinga roa kei te ora tēnei o ngā momo whare pupuri kōrero i te pū; i te more, te weu me ngā pātaka iringa kōrero o te ao ō Tūhoe ō neherā, tae noa mai ki ēnei rā. Kāti he wā anō i roto i taua ora ka tōia te whakaaro ō Tūhoe, ō te Māori e tauiwi hei tinihanga māna. Engari e kitea ai i roto i tēnei tuhinga roa, ko te toki hei kaupare atu i taua tinihanga ko te kōrero i tuarātia rā: 'Hokia ki o maunga kia purea koe e ngā hau o Tāwhirimātea' Koia tēnā te kaupapa o tēnei tuhinga roa he tātari i te hānuitanga, te taiwhakatū o taua kōrero: Hokia ki o maunga... Ma taua kōrero Hokia ki o maunga ... ka rangona te mātaotao o te hua o te wānanga o te pakanga o te whenua, o ngā pikikōtuku i tukitukia, kātahi ka kōrero ai ki roto i tā Tūhoe whakatau i ana whakaaro, e taea ai te ruruku ka puea ake. Koia tēnei ko te mana i roto i ngā whakatakotoranga kōrero e mau ai te kurataininihi, te kurataiwawana o te whakaaro. He hua wānanga tēnei e whakaatungia ai e te hinengaro ngā takahanga motuhake, me te hāngai o ā rātau kupu mo ngā whakaaro e tau nei ki tēnei Ao Hurihuri. Nā ngā mahi a ō tātau tīpuna, te para i te huarahi kia takahuritia ai ngā mahi kikino o te riri Pākehā i tū ake ai ngā poropiti o aua tau kikino i rnurua ai ngā whenua, i tukua ai te iwi ki raro. I tū ake ai rātau te hunga poropiti ki te rapu i te ora i te kaupapa tōrangapū mo ngā whenua i hahanitia. Mai i ēnei kaupapa ka hau te rongo o te waiata tawhito hei tūāpapa whakaohooho, whakanekeneke i a tātau katoa, ahakoa ko wai. Whā tekau katoa ngā waiata o tēnei tuhinga roa rnai i tēnā kokona o Tūhoe, rnai i tēnā kokona o Tūhoe e kawe ana i te hua wānanga hei whakaata, hei kōwhiri i te hunga i kaha i rnau tonu te ngangahau i ngā totohe kōrero, totohe tangata, totohe whenua. I kona ka hua te wānanga ka tohea te riri ka mau, i ea ai tētahi wāhi o te mamae. Koia tēnei ko te whakaatu i te kaha o te tohe i te pō, i te awatea. Ko te kawa o te marae te ātamira whakatāhu, tuku i aua hua wānanga i nei rā e rangona ai te kōrero ā-iwi, te hī o te mita o te reo waiata hei hokinga atu ki te nohoanga o te kupu. Ko tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa he whakahoki mai anō i te rnatapihi o Matariki, kia meinga ai ki te kairangi o te kawa o te marae, ka tau ki te whenua i maringi ai te toto. Ko ēnei hua wānanga te oro o te ngākau o Te Ūrewera, te whītiki o te kī mo te tuakiri mo tēnā whakatipuranga, rno tēnā whakatipuranga. Ae! Mā te hua wānanga a Tūhoe e whakaea te mamae e puta ai te pātai. Ko wai rā au? I ahu mai taku wānanga i whea? E ahu ana au ki whea? No te rā nei kua riro mā tēnei tuhinga roa e whakaatu ētahi o ngā hau kikino i whakawhiua kirunga i te iwi e te kāwanatanga i a ia e āki mai ana mo ngā rawa a te iwi, hei tuku he tangatakē. Nō reira i tikina ai te tauparapara a Te Kapo o te Rangi hei whakatauira i te takenga mai ongā kōrero mai i te koko ki Ōhiwa ki te pō, ki te pouri, ki te ao mārama. 'Hokia ki maunga' ko te tangata, ko te iwi, ko te hapū, ko te whānau te tīmatanga o te hua o te wānanga. Koia tēnei tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa, he āhuru i aua pukenga tautōhito kōrero kia mau te rangi, kia mau te hā, kia rangona te hua wānanga, oho ake ki te ao ka oti nei he waiata tawhito hei hoa haere whakamua. Ko te kōpae o te whare tēnā e tautokona ana hoki te ahu whakamuatanga o ngā mōrehu kōrero e arohatia nei e tātau. He huarahi atu tēnei hei āwhina, hei tohu i te kei o te waka ki ngā ngaru kokoti e pukepuke rnai nei. Ko te whakapae o tēnei tuhinga roa e titikaha ai ki te hinengaro o Tūhoe me mau ana momo kōrero ki ngā momo hangarau o tēnei ao hurihuri kā tika. Kua roa ēnei taonga e ārikarika ana hei whakarei i te kupu kōrero ki te hunga mate, ki te tira e tatari rnai rā i te waharoa o te marae ki te whakaeke. Kei roto i te wairua o tēnei mahi ka tukua āianei ēnei taonga kia kore ai tātau e taka ki roto i te korekore o te hinengaro, hei whakamahi mā te tamaiti o Tūhoe e hiki ake nei i ngā pae tata, i ngā pae tawhiti. Ko tēnei tuhinga roa te kura kimihia o te ura rnai o te motu i tua atu o Huiarau. Kia hau ai te rongo o a tāitau kōrero ki mua i a tātau hei homai i te aroha kia au ai te matatū tonu, ka maranga kei runga. Kia taria te roanga o te kōrero. Ae! Me hoki rā kā tika: Kā hoki nei au ki te mauri o taku waka a Mātaatua Ko Pūtauaki ki a Ngāti Awa Ko Tāwhiuau, ko Tangiharuru Ko te rae rā o Kohi ki a Awatope Ko Mānuka tūtahi ki Whakatāne, kia Apanui Ko te mauri haria mai nei hei whakaoho i taku moe Ē kō kō ia e ara ē!

Prior to the 1950s, visual culture within tribal environments could be separated into customary and non-customary. In the early 19th century, customary visual culture maintained visual correspondence with prior painted and carved models of the pre-contact period. In the latter part of the 19th century, non-customary painted and carved imagery inspired by European naturalism informed tribal visual culture. This accommodation of European imagery and practice was trans-cultural in its translation to tribal environments. In the 1960s, an innovative trans-customary art form evolved outside tribal environments, fusing customary visual culture and modernism. This trans-customary art form, which maintained visual empathy with customary form of the 19th century, was introduced into the tribal environment, initially, in a painted mural in 1973, and subsequently in a multimedia mural in 1975. In 1989 and 1990, this trans-customary Maori art practice informed the art of the Taharora Project at Mihikoinga marae in Ohineakai. In this Project, the 1970s transcustomary Maori art precedents were extended with non-customary form and practice. The thesis employs tataitanga kaupapa toi as a paradigm for Maori cultural relativity and relevance en-framing form, content and genealogy. Annexed to this paradigm are a range of methods: a tataitanga reo method for interpreting Maori language texts; a tataitanga korero method, conjoining a kaupapa Maori and an iconographic approach, for interpreting meaning in tribal visual culture, and a tataitanga whakairo method, incorporating stylistic analysis as formal sequence, semiology and intrinsic perception, for analysing a continuum of stylistic development from the Rawheoro School of carving to the Taharora Project. The Taharora Project constitutes the case study where tribal visual culture and contemporary art within tribal environments are contextualised in a trans-cultural continuum. The critical question that underpins this thesis is how do form, content and genealogy contribute to art that resonates with Maori? The thesis concludes that trans-cultural practice in contemporary art can resonate with Maori if the art maintains visual correspondence or visual empathy with customary tribal form. In their absence, cultural resonance can be achieved through a grounding of the content, informing the art, in a paradigm of Maori cultural relativity and relevance, a tataitanga kaupapa toi. The genealogy of the artist is a further determinant for resonance.