• Refine Query
  • Source
  • Publication year
  • to
  • Language
  • 5
  • 5
  • Tagged with
  • 10
  • 8
  • 7
  • 6
  • 6
  • 6
  • 5
  • 5
  • 5
  • 5
  • 5
  • 5
  • 5
  • 5
  • 5
  • About
  • The Global ETD Search service is a free service for researchers to find electronic theses and dissertations. This service is provided by the Networked Digital Library of Theses and Dissertations.
    Our metadata is collected from universities around the world. If you manage a university/consortium/country archive and want to be added, details can be found on the NDLTD website.
1

The Price of Mauri: Exploring the validity of Welfare Economics when seeking to measure Mātauranga Māori

Awatere, Shaun January 2008 (has links)
Since the 1980s New Zealand has pursued neo-classical or market-based policies with a particular fervour. Market-based options are seen by resource management decision makers as essential frameworks for efficiently allocating resources, an approach that continues to support the view of the inherent dominance of Western knowledge. This is particularly concerning, given that Māori (the indigenous people of New Zealand), have an important role to play in New Zealand resource management and perceive their own knowledge systems have been marginalised. The primary goal of this thesis is to explore the validity of welfare economics when seeking to measure quantitatively Mātauranga Māori or Māori views of the environment through the contingent valuation method. A contingent valuation study is carried out using three separate samples drawn from the general Māori population in Auckland city, a hāpu/sub-tribe indigenous to the Auckland isthmus, and drivers of motor vehicles in Auckland city. Data collection modes include a postal survey and face-to-face interviews. This thesis challenges the validity of political-legal ethnicity constructs to measure Mātauranga Māori. The search for a central tendency will lead to biased, misleading and inaccurate results. The thesis also challenges the validity of contingent valuation to produce true economic measures and to measure and identify Mātauranga Māori. Despite advances in analytical techniques, economic efficiency measures are always deficient, given the difficulty of capturing and anticipating all impacts and valuing them appropriately. Mātauranga Māori is derived from a Māori epistemology and should be considered or analysed with primary reference to this body of knowledge. Economic analysis is only one important cog in the machinery of resource management policy. Given that an economist's contribution to local and regional resource management is most valuable when focusing on the economic efficiency of the proposed resource allocation, it is appropriate that other perspectives such as Mātauranga Māori be considered.
2

Atuatanga: Holding Te Karaitianatanga and Te Māoritanga Together Going Forward.

Hollis, Jubilee Turi January 2013 (has links)
This thesis sets out to provide the background to the development of Atuatanga and to clarify its meaning and its whakapapa in Te Māoritanga and Te Karaitianatanga. Although it has been taught as Māori theology in Tikanga Māori of the Anglican Church in Aotearoa, New Zealand and Polynesia, this thesis argues that is includes theology and more: it is a way of living that critically analyses all the attributes of te Atua and endeavours to live those reflections in the world in order
3

Conceptualising Wairuatanga: Rituals, Relevance and Realities for teachers

Foster, Winnie Gipsy January 2009 (has links)
This research project was based on the complexities and conceptualising forms of wairuatanga and their implications for teaching and learning in New Zealand mainstream schools. As a relatively new study for research the project explored wairuatanga through the life and work experiences of three Māori teachers from education centres around New Zealand. Wairuatanga permeated through the life and teaching of the participants who all expressed their own sense of wairuatanga in different ways. The cognisance of mātauranga Māori, tikanga Māori and insights into te ao Māori were identified and explored thus taking into account the various ways in which the three participants extended the parameters of existing knowledge of wairuatanga and how they promoted and created a climate within their own teaching context that fostered the natural inclusion of wairuatanga. The findings will assist current teachers and others to develop an understanding and appreciation of the different forms of wairuatanga that may assist them to apply this value to their own classroom practice. It is hoped that the findings will also help to inform teaching practices with respect to teaching and learning not only for Māori children but for all children in New Zealand mainstream schools.
4

Partial immersion te reo Māori Education : An investigative study about the forgotten other of Māori Education

Jones, Kay-Lee Emma January 2015 (has links)
Māori education has grown out of a long and varied history of Māori engagement with Western forms of schooling. Full immersion Māori learning environments such as kura kaupapa Māori emerged from a background of colonial Mission schools, Native Schools, and evolving assimilation and integration educational policies. It is the subsequent loss of language, continual Māori school underachievement and Māori struggles for indigenous self-determination that have provided the conditions in which the development of Kaupapa Māori otherwise known as Māori medium education has taken place. Māori medium education has emerged in varying forms and differing levels of Māori language immersion, although the principles and philosophies of these environments remain particularly Māori orientated. Kaupapa Māori education is largely built upon whānau aspirations and is set within a Māori framework of learning and Māori language teaching. In addition to full immersion Māori schools there are other classroom settings that offer varied levels of Māori language instruction. Some of these classrooms have been established in English medium schools, creating a bilingual context. While full immersion schools focus on the breadth of all things Māori, bilingual schools may have a slightly different focus. May, Hill and Tiakiwai (2006 p.1) in their review of Bilingual Education in Aotearoa explain it as an area of instruction where school subjects are taught in two languages (Māori and English) and students become fluent orators and writers in both. Little is understood about the dynamics of partial immersion programmes and the contribution these settings make to Māori language and cultural knowledge acquisition and to wider self-determination aspirations of Māori. Drawing from the contributed insights of teaching staff, whānau and other stakeholders linked to partial immersion education, this research considers these settings to better understand the relationship between language acquisition and cultural knowledge attainment. A synergy of Kaupapa Māori theory with a qualitative interpretivist approach has guided the research process. The rationale for the research was to strengthen cultural knowledge and cultural aspirations which made it appropriate to use Kaupapa Māori principles as a foundation of which to develop the research. As research is currently limited in this respect a more extensive understanding of the teaching and learning programmes within a partial immersion classroom may be paramount to their continuation and success. Key findings emerged from the participant interviews and clear characteristics of these environments developed: Whānau (family), te reo Māori me ōna tikanga (Māori language and cultural customs) Māori values, and Māori pedagogies. The participants talked about many features particular to partial immersion education that linked to these four themes. The themes were further analysed to find key positive outcomes of these settings. A strong sense of pride in identity, particularly Māori identity and Māori succeeding as Māori were the two key positive outcomes that emerged from the participant data.
5

Kia taupunga te ngākau Māori : anchoring Māori health workforce potential : a thesis presented for the degree of Doctor of Philosophy, Māori Studies, Massey University, Palmerston North, New Zealand

Gillies, Annemarie January 2006 (has links)
In New Zealand Māori are under-represented in the workforce across multiple sectors. This thesis explores this incongruity with regard to Māori health. A Māori perspective and philosophical foundation formed the basis of the methodological approach, utilising a case study research design to inform the study. This provided the opportunity to explore Māori health workforce development initiatives and their potential to contribute to improvements and gains in Māori health. It was important that this work take into account social and economic factors and their impact on health, as well as the varying political climates of market oriented reform and a fiscal policy focus, because it has not only challenged Māori health development but also provided opportunities for increased Māori involvement and participation in health and New Zealand society. Therefore the thesis, while focused on health takes cognisance of and, coincides with the capacity and capability building efforts that have been a feature of overall Māori development, progress and advancement. In the context of this thesis Māori health workers are seen as leaders within their whānau, hapū, iwi, and Māori communities. Consequently a potential workforce that is strong and powerful can lead to anticipated gains in Māori health alongside other Māori movements for advancement. The potential cannot be under-estimated. This thesis argues that there are critical success factors, specific determinants, influencing Māori health workforce potential, and that these success factors have wider application. Therefore, as this thesis suggests Māori workforce development, especially in relationship to the health workforce, is dependent on effective Māori leadership, the application of Māori values to workplace practices, levels of resourcing that are compatible with training and development, critical mass, and targeted policies and programmes.
6

Kāore te aroha-- : te hua o te wānanga : a thesis presented for the degree of Doctor of Philosophy in Māori Studies at Massey University, Palmerston North, Aotearoa, New Zealand

Black, Taiarahia January 2000 (has links)
Te Ora Ē noho anā nō i te koko ko Ōhiwa, kia whakarongo rua, Aku taringa ki te Tai o tuarā e o Kanawa, E āki ana mai ki uta r o Ōhakana. Ki te whānau a Tairongo, Kai Tāuwhare rā ko te kopua-o-te ururoa, Ko te kai rāria noa mai te raweketia e te ringaringa, Me whakarangi-pūkohu e au ki Tītītangi ao ki te Te Aitanga-ā-Wheturoa, Kia whītikiria taku hope ki te maurea whiritoi, Kia noho au ki Puhi-nui tonu ki Te Maungarongo a Te Rangiāniwaniwa, Ka mawhiti tonu rā taku haere ki ngā tihi tapu ki Maungapōhatu kia Taiturakina; Kia titiro iho au ki Ruatāhuna ki Manawarū ē ko Te Aitanga-ā-Tūhoe.... Ko te hua o te wānanga o a Tūhoe kōrero tuku iho hāngai ki ana waiata tawhito te pūtake o tēnei tuhinga roa kia auhi noa mai te wairua o ngā tūtakinga kōrero kia riro ko ēnei kōrero tuku iho hei matua hikihiki, whakataratara i te hinengaro, i te wairua, e mau ai tēnei o ngā whare whakairo kōrero o te hua o te wānanga a Tūhoe. Kia kaiaohia aua kōrero ki te ura mai o te motu ki runga i ngā pae maunga o Huiarau tau iho ki a tātau e pōkai kaha nei, e tau awhi nei ki runga i te mata o tēnei whenua ātaahua. Ka paenga rā ngā tau ka kitea, ka rangona tēnā pu kōrero, tēnā whare whakairo kōrero, whakairo waiata. Mea rawa ake kua whakangaro atu ki te tira e tauwhare mai rā. Hika rawa ake, kua mawhiti kē te haere ki te mākau nui o te iwi e tīraha mai rā, tē whakaaratia! Kia rangona, kia kitea noa e tātau te mata kōrero kia eke rā ki runga, taihoa rawa ēnei taonga e ngaro, taihoa rawa nei taonga e haukotia. Ka huri whakauta ki te hua o te wānanga, ko te waiata tawhito tēnā, ko te momo rerenga kōrero i hua mai ai i roto i ngā noho tahitanga a te tangata. He kupu ēnei hei whakaata i te hinengaro, wairua, te taiao, ngā rākau, te wai, te moana, ngā whetu, te whenua, ngā pakanga, te kawa o te marae, te noho tahitanga a ngā tūākana\tāina\tuāhine. Te reo o mātua, o kuia, koroua, ngā kaipupuri i te ahi kā roa o te wā kāinga. Inā hoki ko nga āhuatanga o te tangata tēnā tōna hanga, tōna whakatipu, ōna whakaaro, tōna ngākau, tōna wairua, me ngā momo hāhi i tipu ake ai te pono, ka titiro iho te tika i te rangi ka oti nei he waiata e tipuria ai te hua o te wānanga ki roto i a tātau katoa. Waihoki ko aua waiata nei te ahi whakakā roa o te ngākau,kei kona ōna timatatanga, engari kāore nei ōna whakamutunga. Ka pikitia ake te toi huarewa kia kite noa atu i te kaha o te whakaaro. Ko te wāhanga nui ia kia hapaina tēnei tuhinga roa, hei whakaoho, hei tuku, hei tātari i ngā whiriwhiringa kōrero ā-tuhi, ā-wāha kei roto i te whare kōrero o te whānau, hapū, iwi e timata ai, e mau ai te hua o te wānanga o te whaitua whenua. Tae atu ki ngā takahanga whakaewa ka oti nei he waiata tawhito hei kaiarataki ki ngā tihi maunga o te whakaaro. Ko te kapunga whakaaro ko te whātoro, i te tātari i te kupu, ki te whakamārama i te hua o te wānanga hei tumu whakarae kōhikohi mōhiotanga ki runga, ki raro ki ngā tai timu o te hua o te wānanga. I roto i tēnei tuhinga roa ka takea mai te wānanga i te kore, i te pō, i te ao mārama e tohea ai ngā kete e toru o te wānanga hei anga tohutohu, piki tūranga whakaakoranga ki hea mai nei! Mai i roto i aua kete ka nanahu te hinengaro kōkoi o tātau tīpuna mai anō i te ao Māori. Ko te ao mārama tēnā, ko te ao whenua tēnā, ko ngā pakanga tēnā, ko ngā tinihanga ēnā, ko te apakura, ko te hakamomori ka hua nei te wānanga. Nō reira he mahi, he kaupapa nui tā tēnei tuhinga roa ki te whakakao mai i ngā waiata e mohio ana tātau hei papa kōrero, hei wānanga mā te hunga kei te piki ake i ngā takutai moana o te whakaaro, o tēnei ao e wehi mai nei ki a tātau. Kāre e mihi kei te hopo te iwi, te hunga mau i ēnei waiata ki runga i o tātau marae kei ngaro memeha noa ēnei taonga a tātau. Ae! Kei te tika tā rātau hopo. Inā hoki kua riro kē te reo whakaarorangi i te oro o te waiata i ngā tai nenehawa, whakapōrearea e hukahuka mai nei. Ahakoa tēnei kei te whakaara ake ēnei waiata i runga tonu i te kaha o tēna, o tēna ki te whakaara. Kei te tahuri nui mai te hunga rangatahi, taiohi ki ēnei waiata koia tēnei te tūmatanui o tēnei tuhinga roa, hei tāhu whakaea mo te hinengaro, mo te ngākau o aua whakatipuranga e hiahia nei rātau ki ēnei taonga. Mā te karakia hei waere te whenua, mā te taki i ngā kōrero mo ngā atuā te whakataukī, te whakapepeha ka pupuke mai te hihiri o te mahara i ō tātau tipuna kōkoi e whakakitea nei tātau i ēnei rā ki aua tohu. Ka huia rnai aua pitopito kōrero katoa hei kākahu maeneene ki roto i te kupu o te waiata tawhito, kā mau. He whakaatu tēnei tuhinga roa kei te ora tēnei o ngā momo whare pupuri kōrero i te pū; i te more, te weu me ngā pātaka iringa kōrero o te ao ō Tūhoe ō neherā, tae noa mai ki ēnei rā. Kāti he wā anō i roto i taua ora ka tōia te whakaaro ō Tūhoe, ō te Māori e tauiwi hei tinihanga māna. Engari e kitea ai i roto i tēnei tuhinga roa, ko te toki hei kaupare atu i taua tinihanga ko te kōrero i tuarātia rā: 'Hokia ki o maunga kia purea koe e ngā hau o Tāwhirimātea' Koia tēnā te kaupapa o tēnei tuhinga roa he tātari i te hānuitanga, te taiwhakatū o taua kōrero: Hokia ki o maunga... Ma taua kōrero Hokia ki o maunga ... ka rangona te mātaotao o te hua o te wānanga o te pakanga o te whenua, o ngā pikikōtuku i tukitukia, kātahi ka kōrero ai ki roto i tā Tūhoe whakatau i ana whakaaro, e taea ai te ruruku ka puea ake. Koia tēnei ko te mana i roto i ngā whakatakotoranga kōrero e mau ai te kurataininihi, te kurataiwawana o te whakaaro. He hua wānanga tēnei e whakaatungia ai e te hinengaro ngā takahanga motuhake, me te hāngai o ā rātau kupu mo ngā whakaaro e tau nei ki tēnei Ao Hurihuri. Nā ngā mahi a ō tātau tīpuna, te para i te huarahi kia takahuritia ai ngā mahi kikino o te riri Pākehā i tū ake ai ngā poropiti o aua tau kikino i rnurua ai ngā whenua, i tukua ai te iwi ki raro. I tū ake ai rātau te hunga poropiti ki te rapu i te ora i te kaupapa tōrangapū mo ngā whenua i hahanitia. Mai i ēnei kaupapa ka hau te rongo o te waiata tawhito hei tūāpapa whakaohooho, whakanekeneke i a tātau katoa, ahakoa ko wai. Whā tekau katoa ngā waiata o tēnei tuhinga roa rnai i tēnā kokona o Tūhoe, rnai i tēnā kokona o Tūhoe e kawe ana i te hua wānanga hei whakaata, hei kōwhiri i te hunga i kaha i rnau tonu te ngangahau i ngā totohe kōrero, totohe tangata, totohe whenua. I kona ka hua te wānanga ka tohea te riri ka mau, i ea ai tētahi wāhi o te mamae. Koia tēnei ko te whakaatu i te kaha o te tohe i te pō, i te awatea. Ko te kawa o te marae te ātamira whakatāhu, tuku i aua hua wānanga i nei rā e rangona ai te kōrero ā-iwi, te hī o te mita o te reo waiata hei hokinga atu ki te nohoanga o te kupu. Ko tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa he whakahoki mai anō i te rnatapihi o Matariki, kia meinga ai ki te kairangi o te kawa o te marae, ka tau ki te whenua i maringi ai te toto. Ko ēnei hua wānanga te oro o te ngākau o Te Ūrewera, te whītiki o te kī mo te tuakiri mo tēnā whakatipuranga, rno tēnā whakatipuranga. Ae! Mā te hua wānanga a Tūhoe e whakaea te mamae e puta ai te pātai. Ko wai rā au? I ahu mai taku wānanga i whea? E ahu ana au ki whea? No te rā nei kua riro mā tēnei tuhinga roa e whakaatu ētahi o ngā hau kikino i whakawhiua kirunga i te iwi e te kāwanatanga i a ia e āki mai ana mo ngā rawa a te iwi, hei tuku he tangatakē. Nō reira i tikina ai te tauparapara a Te Kapo o te Rangi hei whakatauira i te takenga mai ongā kōrero mai i te koko ki Ōhiwa ki te pō, ki te pouri, ki te ao mārama. 'Hokia ki maunga' ko te tangata, ko te iwi, ko te hapū, ko te whānau te tīmatanga o te hua o te wānanga. Koia tēnei tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa, he āhuru i aua pukenga tautōhito kōrero kia mau te rangi, kia mau te hā, kia rangona te hua wānanga, oho ake ki te ao ka oti nei he waiata tawhito hei hoa haere whakamua. Ko te kōpae o te whare tēnā e tautokona ana hoki te ahu whakamuatanga o ngā mōrehu kōrero e arohatia nei e tātau. He huarahi atu tēnei hei āwhina, hei tohu i te kei o te waka ki ngā ngaru kokoti e pukepuke rnai nei. Ko te whakapae o tēnei tuhinga roa e titikaha ai ki te hinengaro o Tūhoe me mau ana momo kōrero ki ngā momo hangarau o tēnei ao hurihuri kā tika. Kua roa ēnei taonga e ārikarika ana hei whakarei i te kupu kōrero ki te hunga mate, ki te tira e tatari rnai rā i te waharoa o te marae ki te whakaeke. Kei roto i te wairua o tēnei mahi ka tukua āianei ēnei taonga kia kore ai tātau e taka ki roto i te korekore o te hinengaro, hei whakamahi mā te tamaiti o Tūhoe e hiki ake nei i ngā pae tata, i ngā pae tawhiti. Ko tēnei tuhinga roa te kura kimihia o te ura rnai o te motu i tua atu o Huiarau. Kia hau ai te rongo o a tāitau kōrero ki mua i a tātau hei homai i te aroha kia au ai te matatū tonu, ka maranga kei runga. Kia taria te roanga o te kōrero. Ae! Me hoki rā kā tika: Kā hoki nei au ki te mauri o taku waka a Mātaatua Ko Pūtauaki ki a Ngāti Awa Ko Tāwhiuau, ko Tangiharuru Ko te rae rā o Kohi ki a Awatope Ko Mānuka tūtahi ki Whakatāne, kia Apanui Ko te mauri haria mai nei hei whakaoho i taku moe Ē kō kō ia e ara ē!
7

Kāore te aroha-- : te hua o te wānanga : a thesis presented for the degree of Doctor of Philosophy in Māori Studies at Massey University, Palmerston North, Aotearoa, New Zealand

Black, Taiarahia January 2000 (has links)
Te Ora Ē noho anā nō i te koko ko Ōhiwa, kia whakarongo rua, Aku taringa ki te Tai o tuarā e o Kanawa, E āki ana mai ki uta r o Ōhakana. Ki te whānau a Tairongo, Kai Tāuwhare rā ko te kopua-o-te ururoa, Ko te kai rāria noa mai te raweketia e te ringaringa, Me whakarangi-pūkohu e au ki Tītītangi ao ki te Te Aitanga-ā-Wheturoa, Kia whītikiria taku hope ki te maurea whiritoi, Kia noho au ki Puhi-nui tonu ki Te Maungarongo a Te Rangiāniwaniwa, Ka mawhiti tonu rā taku haere ki ngā tihi tapu ki Maungapōhatu kia Taiturakina; Kia titiro iho au ki Ruatāhuna ki Manawarū ē ko Te Aitanga-ā-Tūhoe.... Ko te hua o te wānanga o a Tūhoe kōrero tuku iho hāngai ki ana waiata tawhito te pūtake o tēnei tuhinga roa kia auhi noa mai te wairua o ngā tūtakinga kōrero kia riro ko ēnei kōrero tuku iho hei matua hikihiki, whakataratara i te hinengaro, i te wairua, e mau ai tēnei o ngā whare whakairo kōrero o te hua o te wānanga a Tūhoe. Kia kaiaohia aua kōrero ki te ura mai o te motu ki runga i ngā pae maunga o Huiarau tau iho ki a tātau e pōkai kaha nei, e tau awhi nei ki runga i te mata o tēnei whenua ātaahua. Ka paenga rā ngā tau ka kitea, ka rangona tēnā pu kōrero, tēnā whare whakairo kōrero, whakairo waiata. Mea rawa ake kua whakangaro atu ki te tira e tauwhare mai rā. Hika rawa ake, kua mawhiti kē te haere ki te mākau nui o te iwi e tīraha mai rā, tē whakaaratia! Kia rangona, kia kitea noa e tātau te mata kōrero kia eke rā ki runga, taihoa rawa ēnei taonga e ngaro, taihoa rawa nei taonga e haukotia. Ka huri whakauta ki te hua o te wānanga, ko te waiata tawhito tēnā, ko te momo rerenga kōrero i hua mai ai i roto i ngā noho tahitanga a te tangata. He kupu ēnei hei whakaata i te hinengaro, wairua, te taiao, ngā rākau, te wai, te moana, ngā whetu, te whenua, ngā pakanga, te kawa o te marae, te noho tahitanga a ngā tūākana\tāina\tuāhine. Te reo o mātua, o kuia, koroua, ngā kaipupuri i te ahi kā roa o te wā kāinga. Inā hoki ko nga āhuatanga o te tangata tēnā tōna hanga, tōna whakatipu, ōna whakaaro, tōna ngākau, tōna wairua, me ngā momo hāhi i tipu ake ai te pono, ka titiro iho te tika i te rangi ka oti nei he waiata e tipuria ai te hua o te wānanga ki roto i a tātau katoa. Waihoki ko aua waiata nei te ahi whakakā roa o te ngākau,kei kona ōna timatatanga, engari kāore nei ōna whakamutunga. Ka pikitia ake te toi huarewa kia kite noa atu i te kaha o te whakaaro. Ko te wāhanga nui ia kia hapaina tēnei tuhinga roa, hei whakaoho, hei tuku, hei tātari i ngā whiriwhiringa kōrero ā-tuhi, ā-wāha kei roto i te whare kōrero o te whānau, hapū, iwi e timata ai, e mau ai te hua o te wānanga o te whaitua whenua. Tae atu ki ngā takahanga whakaewa ka oti nei he waiata tawhito hei kaiarataki ki ngā tihi maunga o te whakaaro. Ko te kapunga whakaaro ko te whātoro, i te tātari i te kupu, ki te whakamārama i te hua o te wānanga hei tumu whakarae kōhikohi mōhiotanga ki runga, ki raro ki ngā tai timu o te hua o te wānanga. I roto i tēnei tuhinga roa ka takea mai te wānanga i te kore, i te pō, i te ao mārama e tohea ai ngā kete e toru o te wānanga hei anga tohutohu, piki tūranga whakaakoranga ki hea mai nei! Mai i roto i aua kete ka nanahu te hinengaro kōkoi o tātau tīpuna mai anō i te ao Māori. Ko te ao mārama tēnā, ko te ao whenua tēnā, ko ngā pakanga tēnā, ko ngā tinihanga ēnā, ko te apakura, ko te hakamomori ka hua nei te wānanga. Nō reira he mahi, he kaupapa nui tā tēnei tuhinga roa ki te whakakao mai i ngā waiata e mohio ana tātau hei papa kōrero, hei wānanga mā te hunga kei te piki ake i ngā takutai moana o te whakaaro, o tēnei ao e wehi mai nei ki a tātau. Kāre e mihi kei te hopo te iwi, te hunga mau i ēnei waiata ki runga i o tātau marae kei ngaro memeha noa ēnei taonga a tātau. Ae! Kei te tika tā rātau hopo. Inā hoki kua riro kē te reo whakaarorangi i te oro o te waiata i ngā tai nenehawa, whakapōrearea e hukahuka mai nei. Ahakoa tēnei kei te whakaara ake ēnei waiata i runga tonu i te kaha o tēna, o tēna ki te whakaara. Kei te tahuri nui mai te hunga rangatahi, taiohi ki ēnei waiata koia tēnei te tūmatanui o tēnei tuhinga roa, hei tāhu whakaea mo te hinengaro, mo te ngākau o aua whakatipuranga e hiahia nei rātau ki ēnei taonga. Mā te karakia hei waere te whenua, mā te taki i ngā kōrero mo ngā atuā te whakataukī, te whakapepeha ka pupuke mai te hihiri o te mahara i ō tātau tipuna kōkoi e whakakitea nei tātau i ēnei rā ki aua tohu. Ka huia rnai aua pitopito kōrero katoa hei kākahu maeneene ki roto i te kupu o te waiata tawhito, kā mau. He whakaatu tēnei tuhinga roa kei te ora tēnei o ngā momo whare pupuri kōrero i te pū; i te more, te weu me ngā pātaka iringa kōrero o te ao ō Tūhoe ō neherā, tae noa mai ki ēnei rā. Kāti he wā anō i roto i taua ora ka tōia te whakaaro ō Tūhoe, ō te Māori e tauiwi hei tinihanga māna. Engari e kitea ai i roto i tēnei tuhinga roa, ko te toki hei kaupare atu i taua tinihanga ko te kōrero i tuarātia rā: 'Hokia ki o maunga kia purea koe e ngā hau o Tāwhirimātea' Koia tēnā te kaupapa o tēnei tuhinga roa he tātari i te hānuitanga, te taiwhakatū o taua kōrero: Hokia ki o maunga... Ma taua kōrero Hokia ki o maunga ... ka rangona te mātaotao o te hua o te wānanga o te pakanga o te whenua, o ngā pikikōtuku i tukitukia, kātahi ka kōrero ai ki roto i tā Tūhoe whakatau i ana whakaaro, e taea ai te ruruku ka puea ake. Koia tēnei ko te mana i roto i ngā whakatakotoranga kōrero e mau ai te kurataininihi, te kurataiwawana o te whakaaro. He hua wānanga tēnei e whakaatungia ai e te hinengaro ngā takahanga motuhake, me te hāngai o ā rātau kupu mo ngā whakaaro e tau nei ki tēnei Ao Hurihuri. Nā ngā mahi a ō tātau tīpuna, te para i te huarahi kia takahuritia ai ngā mahi kikino o te riri Pākehā i tū ake ai ngā poropiti o aua tau kikino i rnurua ai ngā whenua, i tukua ai te iwi ki raro. I tū ake ai rātau te hunga poropiti ki te rapu i te ora i te kaupapa tōrangapū mo ngā whenua i hahanitia. Mai i ēnei kaupapa ka hau te rongo o te waiata tawhito hei tūāpapa whakaohooho, whakanekeneke i a tātau katoa, ahakoa ko wai. Whā tekau katoa ngā waiata o tēnei tuhinga roa rnai i tēnā kokona o Tūhoe, rnai i tēnā kokona o Tūhoe e kawe ana i te hua wānanga hei whakaata, hei kōwhiri i te hunga i kaha i rnau tonu te ngangahau i ngā totohe kōrero, totohe tangata, totohe whenua. I kona ka hua te wānanga ka tohea te riri ka mau, i ea ai tētahi wāhi o te mamae. Koia tēnei ko te whakaatu i te kaha o te tohe i te pō, i te awatea. Ko te kawa o te marae te ātamira whakatāhu, tuku i aua hua wānanga i nei rā e rangona ai te kōrero ā-iwi, te hī o te mita o te reo waiata hei hokinga atu ki te nohoanga o te kupu. Ko tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa he whakahoki mai anō i te rnatapihi o Matariki, kia meinga ai ki te kairangi o te kawa o te marae, ka tau ki te whenua i maringi ai te toto. Ko ēnei hua wānanga te oro o te ngākau o Te Ūrewera, te whītiki o te kī mo te tuakiri mo tēnā whakatipuranga, rno tēnā whakatipuranga. Ae! Mā te hua wānanga a Tūhoe e whakaea te mamae e puta ai te pātai. Ko wai rā au? I ahu mai taku wānanga i whea? E ahu ana au ki whea? No te rā nei kua riro mā tēnei tuhinga roa e whakaatu ētahi o ngā hau kikino i whakawhiua kirunga i te iwi e te kāwanatanga i a ia e āki mai ana mo ngā rawa a te iwi, hei tuku he tangatakē. Nō reira i tikina ai te tauparapara a Te Kapo o te Rangi hei whakatauira i te takenga mai ongā kōrero mai i te koko ki Ōhiwa ki te pō, ki te pouri, ki te ao mārama. 'Hokia ki maunga' ko te tangata, ko te iwi, ko te hapū, ko te whānau te tīmatanga o te hua o te wānanga. Koia tēnei tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa, he āhuru i aua pukenga tautōhito kōrero kia mau te rangi, kia mau te hā, kia rangona te hua wānanga, oho ake ki te ao ka oti nei he waiata tawhito hei hoa haere whakamua. Ko te kōpae o te whare tēnā e tautokona ana hoki te ahu whakamuatanga o ngā mōrehu kōrero e arohatia nei e tātau. He huarahi atu tēnei hei āwhina, hei tohu i te kei o te waka ki ngā ngaru kokoti e pukepuke rnai nei. Ko te whakapae o tēnei tuhinga roa e titikaha ai ki te hinengaro o Tūhoe me mau ana momo kōrero ki ngā momo hangarau o tēnei ao hurihuri kā tika. Kua roa ēnei taonga e ārikarika ana hei whakarei i te kupu kōrero ki te hunga mate, ki te tira e tatari rnai rā i te waharoa o te marae ki te whakaeke. Kei roto i te wairua o tēnei mahi ka tukua āianei ēnei taonga kia kore ai tātau e taka ki roto i te korekore o te hinengaro, hei whakamahi mā te tamaiti o Tūhoe e hiki ake nei i ngā pae tata, i ngā pae tawhiti. Ko tēnei tuhinga roa te kura kimihia o te ura rnai o te motu i tua atu o Huiarau. Kia hau ai te rongo o a tāitau kōrero ki mua i a tātau hei homai i te aroha kia au ai te matatū tonu, ka maranga kei runga. Kia taria te roanga o te kōrero. Ae! Me hoki rā kā tika: Kā hoki nei au ki te mauri o taku waka a Mātaatua Ko Pūtauaki ki a Ngāti Awa Ko Tāwhiuau, ko Tangiharuru Ko te rae rā o Kohi ki a Awatope Ko Mānuka tūtahi ki Whakatāne, kia Apanui Ko te mauri haria mai nei hei whakaoho i taku moe Ē kō kō ia e ara ē!
8

Kāore te aroha-- : te hua o te wānanga : a thesis presented for the degree of Doctor of Philosophy in Māori Studies at Massey University, Palmerston North, Aotearoa, New Zealand

Black, Taiarahia January 2000 (has links)
Te Ora Ē noho anā nō i te koko ko Ōhiwa, kia whakarongo rua, Aku taringa ki te Tai o tuarā e o Kanawa, E āki ana mai ki uta r o Ōhakana. Ki te whānau a Tairongo, Kai Tāuwhare rā ko te kopua-o-te ururoa, Ko te kai rāria noa mai te raweketia e te ringaringa, Me whakarangi-pūkohu e au ki Tītītangi ao ki te Te Aitanga-ā-Wheturoa, Kia whītikiria taku hope ki te maurea whiritoi, Kia noho au ki Puhi-nui tonu ki Te Maungarongo a Te Rangiāniwaniwa, Ka mawhiti tonu rā taku haere ki ngā tihi tapu ki Maungapōhatu kia Taiturakina; Kia titiro iho au ki Ruatāhuna ki Manawarū ē ko Te Aitanga-ā-Tūhoe.... Ko te hua o te wānanga o a Tūhoe kōrero tuku iho hāngai ki ana waiata tawhito te pūtake o tēnei tuhinga roa kia auhi noa mai te wairua o ngā tūtakinga kōrero kia riro ko ēnei kōrero tuku iho hei matua hikihiki, whakataratara i te hinengaro, i te wairua, e mau ai tēnei o ngā whare whakairo kōrero o te hua o te wānanga a Tūhoe. Kia kaiaohia aua kōrero ki te ura mai o te motu ki runga i ngā pae maunga o Huiarau tau iho ki a tātau e pōkai kaha nei, e tau awhi nei ki runga i te mata o tēnei whenua ātaahua. Ka paenga rā ngā tau ka kitea, ka rangona tēnā pu kōrero, tēnā whare whakairo kōrero, whakairo waiata. Mea rawa ake kua whakangaro atu ki te tira e tauwhare mai rā. Hika rawa ake, kua mawhiti kē te haere ki te mākau nui o te iwi e tīraha mai rā, tē whakaaratia! Kia rangona, kia kitea noa e tātau te mata kōrero kia eke rā ki runga, taihoa rawa ēnei taonga e ngaro, taihoa rawa nei taonga e haukotia. Ka huri whakauta ki te hua o te wānanga, ko te waiata tawhito tēnā, ko te momo rerenga kōrero i hua mai ai i roto i ngā noho tahitanga a te tangata. He kupu ēnei hei whakaata i te hinengaro, wairua, te taiao, ngā rākau, te wai, te moana, ngā whetu, te whenua, ngā pakanga, te kawa o te marae, te noho tahitanga a ngā tūākana\tāina\tuāhine. Te reo o mātua, o kuia, koroua, ngā kaipupuri i te ahi kā roa o te wā kāinga. Inā hoki ko nga āhuatanga o te tangata tēnā tōna hanga, tōna whakatipu, ōna whakaaro, tōna ngākau, tōna wairua, me ngā momo hāhi i tipu ake ai te pono, ka titiro iho te tika i te rangi ka oti nei he waiata e tipuria ai te hua o te wānanga ki roto i a tātau katoa. Waihoki ko aua waiata nei te ahi whakakā roa o te ngākau,kei kona ōna timatatanga, engari kāore nei ōna whakamutunga. Ka pikitia ake te toi huarewa kia kite noa atu i te kaha o te whakaaro. Ko te wāhanga nui ia kia hapaina tēnei tuhinga roa, hei whakaoho, hei tuku, hei tātari i ngā whiriwhiringa kōrero ā-tuhi, ā-wāha kei roto i te whare kōrero o te whānau, hapū, iwi e timata ai, e mau ai te hua o te wānanga o te whaitua whenua. Tae atu ki ngā takahanga whakaewa ka oti nei he waiata tawhito hei kaiarataki ki ngā tihi maunga o te whakaaro. Ko te kapunga whakaaro ko te whātoro, i te tātari i te kupu, ki te whakamārama i te hua o te wānanga hei tumu whakarae kōhikohi mōhiotanga ki runga, ki raro ki ngā tai timu o te hua o te wānanga. I roto i tēnei tuhinga roa ka takea mai te wānanga i te kore, i te pō, i te ao mārama e tohea ai ngā kete e toru o te wānanga hei anga tohutohu, piki tūranga whakaakoranga ki hea mai nei! Mai i roto i aua kete ka nanahu te hinengaro kōkoi o tātau tīpuna mai anō i te ao Māori. Ko te ao mārama tēnā, ko te ao whenua tēnā, ko ngā pakanga tēnā, ko ngā tinihanga ēnā, ko te apakura, ko te hakamomori ka hua nei te wānanga. Nō reira he mahi, he kaupapa nui tā tēnei tuhinga roa ki te whakakao mai i ngā waiata e mohio ana tātau hei papa kōrero, hei wānanga mā te hunga kei te piki ake i ngā takutai moana o te whakaaro, o tēnei ao e wehi mai nei ki a tātau. Kāre e mihi kei te hopo te iwi, te hunga mau i ēnei waiata ki runga i o tātau marae kei ngaro memeha noa ēnei taonga a tātau. Ae! Kei te tika tā rātau hopo. Inā hoki kua riro kē te reo whakaarorangi i te oro o te waiata i ngā tai nenehawa, whakapōrearea e hukahuka mai nei. Ahakoa tēnei kei te whakaara ake ēnei waiata i runga tonu i te kaha o tēna, o tēna ki te whakaara. Kei te tahuri nui mai te hunga rangatahi, taiohi ki ēnei waiata koia tēnei te tūmatanui o tēnei tuhinga roa, hei tāhu whakaea mo te hinengaro, mo te ngākau o aua whakatipuranga e hiahia nei rātau ki ēnei taonga. Mā te karakia hei waere te whenua, mā te taki i ngā kōrero mo ngā atuā te whakataukī, te whakapepeha ka pupuke mai te hihiri o te mahara i ō tātau tipuna kōkoi e whakakitea nei tātau i ēnei rā ki aua tohu. Ka huia rnai aua pitopito kōrero katoa hei kākahu maeneene ki roto i te kupu o te waiata tawhito, kā mau. He whakaatu tēnei tuhinga roa kei te ora tēnei o ngā momo whare pupuri kōrero i te pū; i te more, te weu me ngā pātaka iringa kōrero o te ao ō Tūhoe ō neherā, tae noa mai ki ēnei rā. Kāti he wā anō i roto i taua ora ka tōia te whakaaro ō Tūhoe, ō te Māori e tauiwi hei tinihanga māna. Engari e kitea ai i roto i tēnei tuhinga roa, ko te toki hei kaupare atu i taua tinihanga ko te kōrero i tuarātia rā: 'Hokia ki o maunga kia purea koe e ngā hau o Tāwhirimātea' Koia tēnā te kaupapa o tēnei tuhinga roa he tātari i te hānuitanga, te taiwhakatū o taua kōrero: Hokia ki o maunga... Ma taua kōrero Hokia ki o maunga ... ka rangona te mātaotao o te hua o te wānanga o te pakanga o te whenua, o ngā pikikōtuku i tukitukia, kātahi ka kōrero ai ki roto i tā Tūhoe whakatau i ana whakaaro, e taea ai te ruruku ka puea ake. Koia tēnei ko te mana i roto i ngā whakatakotoranga kōrero e mau ai te kurataininihi, te kurataiwawana o te whakaaro. He hua wānanga tēnei e whakaatungia ai e te hinengaro ngā takahanga motuhake, me te hāngai o ā rātau kupu mo ngā whakaaro e tau nei ki tēnei Ao Hurihuri. Nā ngā mahi a ō tātau tīpuna, te para i te huarahi kia takahuritia ai ngā mahi kikino o te riri Pākehā i tū ake ai ngā poropiti o aua tau kikino i rnurua ai ngā whenua, i tukua ai te iwi ki raro. I tū ake ai rātau te hunga poropiti ki te rapu i te ora i te kaupapa tōrangapū mo ngā whenua i hahanitia. Mai i ēnei kaupapa ka hau te rongo o te waiata tawhito hei tūāpapa whakaohooho, whakanekeneke i a tātau katoa, ahakoa ko wai. Whā tekau katoa ngā waiata o tēnei tuhinga roa rnai i tēnā kokona o Tūhoe, rnai i tēnā kokona o Tūhoe e kawe ana i te hua wānanga hei whakaata, hei kōwhiri i te hunga i kaha i rnau tonu te ngangahau i ngā totohe kōrero, totohe tangata, totohe whenua. I kona ka hua te wānanga ka tohea te riri ka mau, i ea ai tētahi wāhi o te mamae. Koia tēnei ko te whakaatu i te kaha o te tohe i te pō, i te awatea. Ko te kawa o te marae te ātamira whakatāhu, tuku i aua hua wānanga i nei rā e rangona ai te kōrero ā-iwi, te hī o te mita o te reo waiata hei hokinga atu ki te nohoanga o te kupu. Ko tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa he whakahoki mai anō i te rnatapihi o Matariki, kia meinga ai ki te kairangi o te kawa o te marae, ka tau ki te whenua i maringi ai te toto. Ko ēnei hua wānanga te oro o te ngākau o Te Ūrewera, te whītiki o te kī mo te tuakiri mo tēnā whakatipuranga, rno tēnā whakatipuranga. Ae! Mā te hua wānanga a Tūhoe e whakaea te mamae e puta ai te pātai. Ko wai rā au? I ahu mai taku wānanga i whea? E ahu ana au ki whea? No te rā nei kua riro mā tēnei tuhinga roa e whakaatu ētahi o ngā hau kikino i whakawhiua kirunga i te iwi e te kāwanatanga i a ia e āki mai ana mo ngā rawa a te iwi, hei tuku he tangatakē. Nō reira i tikina ai te tauparapara a Te Kapo o te Rangi hei whakatauira i te takenga mai ongā kōrero mai i te koko ki Ōhiwa ki te pō, ki te pouri, ki te ao mārama. 'Hokia ki maunga' ko te tangata, ko te iwi, ko te hapū, ko te whānau te tīmatanga o te hua o te wānanga. Koia tēnei tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa, he āhuru i aua pukenga tautōhito kōrero kia mau te rangi, kia mau te hā, kia rangona te hua wānanga, oho ake ki te ao ka oti nei he waiata tawhito hei hoa haere whakamua. Ko te kōpae o te whare tēnā e tautokona ana hoki te ahu whakamuatanga o ngā mōrehu kōrero e arohatia nei e tātau. He huarahi atu tēnei hei āwhina, hei tohu i te kei o te waka ki ngā ngaru kokoti e pukepuke rnai nei. Ko te whakapae o tēnei tuhinga roa e titikaha ai ki te hinengaro o Tūhoe me mau ana momo kōrero ki ngā momo hangarau o tēnei ao hurihuri kā tika. Kua roa ēnei taonga e ārikarika ana hei whakarei i te kupu kōrero ki te hunga mate, ki te tira e tatari rnai rā i te waharoa o te marae ki te whakaeke. Kei roto i te wairua o tēnei mahi ka tukua āianei ēnei taonga kia kore ai tātau e taka ki roto i te korekore o te hinengaro, hei whakamahi mā te tamaiti o Tūhoe e hiki ake nei i ngā pae tata, i ngā pae tawhiti. Ko tēnei tuhinga roa te kura kimihia o te ura rnai o te motu i tua atu o Huiarau. Kia hau ai te rongo o a tāitau kōrero ki mua i a tātau hei homai i te aroha kia au ai te matatū tonu, ka maranga kei runga. Kia taria te roanga o te kōrero. Ae! Me hoki rā kā tika: Kā hoki nei au ki te mauri o taku waka a Mātaatua Ko Pūtauaki ki a Ngāti Awa Ko Tāwhiuau, ko Tangiharuru Ko te rae rā o Kohi ki a Awatope Ko Mānuka tūtahi ki Whakatāne, kia Apanui Ko te mauri haria mai nei hei whakaoho i taku moe Ē kō kō ia e ara ē!
9

Kāore te aroha-- : te hua o te wānanga : a thesis presented for the degree of Doctor of Philosophy in Māori Studies at Massey University, Palmerston North, Aotearoa, New Zealand

Black, Taiarahia January 2000 (has links)
Te Ora Ē noho anā nō i te koko ko Ōhiwa, kia whakarongo rua, Aku taringa ki te Tai o tuarā e o Kanawa, E āki ana mai ki uta r o Ōhakana. Ki te whānau a Tairongo, Kai Tāuwhare rā ko te kopua-o-te ururoa, Ko te kai rāria noa mai te raweketia e te ringaringa, Me whakarangi-pūkohu e au ki Tītītangi ao ki te Te Aitanga-ā-Wheturoa, Kia whītikiria taku hope ki te maurea whiritoi, Kia noho au ki Puhi-nui tonu ki Te Maungarongo a Te Rangiāniwaniwa, Ka mawhiti tonu rā taku haere ki ngā tihi tapu ki Maungapōhatu kia Taiturakina; Kia titiro iho au ki Ruatāhuna ki Manawarū ē ko Te Aitanga-ā-Tūhoe.... Ko te hua o te wānanga o a Tūhoe kōrero tuku iho hāngai ki ana waiata tawhito te pūtake o tēnei tuhinga roa kia auhi noa mai te wairua o ngā tūtakinga kōrero kia riro ko ēnei kōrero tuku iho hei matua hikihiki, whakataratara i te hinengaro, i te wairua, e mau ai tēnei o ngā whare whakairo kōrero o te hua o te wānanga a Tūhoe. Kia kaiaohia aua kōrero ki te ura mai o te motu ki runga i ngā pae maunga o Huiarau tau iho ki a tātau e pōkai kaha nei, e tau awhi nei ki runga i te mata o tēnei whenua ātaahua. Ka paenga rā ngā tau ka kitea, ka rangona tēnā pu kōrero, tēnā whare whakairo kōrero, whakairo waiata. Mea rawa ake kua whakangaro atu ki te tira e tauwhare mai rā. Hika rawa ake, kua mawhiti kē te haere ki te mākau nui o te iwi e tīraha mai rā, tē whakaaratia! Kia rangona, kia kitea noa e tātau te mata kōrero kia eke rā ki runga, taihoa rawa ēnei taonga e ngaro, taihoa rawa nei taonga e haukotia. Ka huri whakauta ki te hua o te wānanga, ko te waiata tawhito tēnā, ko te momo rerenga kōrero i hua mai ai i roto i ngā noho tahitanga a te tangata. He kupu ēnei hei whakaata i te hinengaro, wairua, te taiao, ngā rākau, te wai, te moana, ngā whetu, te whenua, ngā pakanga, te kawa o te marae, te noho tahitanga a ngā tūākana\tāina\tuāhine. Te reo o mātua, o kuia, koroua, ngā kaipupuri i te ahi kā roa o te wā kāinga. Inā hoki ko nga āhuatanga o te tangata tēnā tōna hanga, tōna whakatipu, ōna whakaaro, tōna ngākau, tōna wairua, me ngā momo hāhi i tipu ake ai te pono, ka titiro iho te tika i te rangi ka oti nei he waiata e tipuria ai te hua o te wānanga ki roto i a tātau katoa. Waihoki ko aua waiata nei te ahi whakakā roa o te ngākau,kei kona ōna timatatanga, engari kāore nei ōna whakamutunga. Ka pikitia ake te toi huarewa kia kite noa atu i te kaha o te whakaaro. Ko te wāhanga nui ia kia hapaina tēnei tuhinga roa, hei whakaoho, hei tuku, hei tātari i ngā whiriwhiringa kōrero ā-tuhi, ā-wāha kei roto i te whare kōrero o te whānau, hapū, iwi e timata ai, e mau ai te hua o te wānanga o te whaitua whenua. Tae atu ki ngā takahanga whakaewa ka oti nei he waiata tawhito hei kaiarataki ki ngā tihi maunga o te whakaaro. Ko te kapunga whakaaro ko te whātoro, i te tātari i te kupu, ki te whakamārama i te hua o te wānanga hei tumu whakarae kōhikohi mōhiotanga ki runga, ki raro ki ngā tai timu o te hua o te wānanga. I roto i tēnei tuhinga roa ka takea mai te wānanga i te kore, i te pō, i te ao mārama e tohea ai ngā kete e toru o te wānanga hei anga tohutohu, piki tūranga whakaakoranga ki hea mai nei! Mai i roto i aua kete ka nanahu te hinengaro kōkoi o tātau tīpuna mai anō i te ao Māori. Ko te ao mārama tēnā, ko te ao whenua tēnā, ko ngā pakanga tēnā, ko ngā tinihanga ēnā, ko te apakura, ko te hakamomori ka hua nei te wānanga. Nō reira he mahi, he kaupapa nui tā tēnei tuhinga roa ki te whakakao mai i ngā waiata e mohio ana tātau hei papa kōrero, hei wānanga mā te hunga kei te piki ake i ngā takutai moana o te whakaaro, o tēnei ao e wehi mai nei ki a tātau. Kāre e mihi kei te hopo te iwi, te hunga mau i ēnei waiata ki runga i o tātau marae kei ngaro memeha noa ēnei taonga a tātau. Ae! Kei te tika tā rātau hopo. Inā hoki kua riro kē te reo whakaarorangi i te oro o te waiata i ngā tai nenehawa, whakapōrearea e hukahuka mai nei. Ahakoa tēnei kei te whakaara ake ēnei waiata i runga tonu i te kaha o tēna, o tēna ki te whakaara. Kei te tahuri nui mai te hunga rangatahi, taiohi ki ēnei waiata koia tēnei te tūmatanui o tēnei tuhinga roa, hei tāhu whakaea mo te hinengaro, mo te ngākau o aua whakatipuranga e hiahia nei rātau ki ēnei taonga. Mā te karakia hei waere te whenua, mā te taki i ngā kōrero mo ngā atuā te whakataukī, te whakapepeha ka pupuke mai te hihiri o te mahara i ō tātau tipuna kōkoi e whakakitea nei tātau i ēnei rā ki aua tohu. Ka huia rnai aua pitopito kōrero katoa hei kākahu maeneene ki roto i te kupu o te waiata tawhito, kā mau. He whakaatu tēnei tuhinga roa kei te ora tēnei o ngā momo whare pupuri kōrero i te pū; i te more, te weu me ngā pātaka iringa kōrero o te ao ō Tūhoe ō neherā, tae noa mai ki ēnei rā. Kāti he wā anō i roto i taua ora ka tōia te whakaaro ō Tūhoe, ō te Māori e tauiwi hei tinihanga māna. Engari e kitea ai i roto i tēnei tuhinga roa, ko te toki hei kaupare atu i taua tinihanga ko te kōrero i tuarātia rā: 'Hokia ki o maunga kia purea koe e ngā hau o Tāwhirimātea' Koia tēnā te kaupapa o tēnei tuhinga roa he tātari i te hānuitanga, te taiwhakatū o taua kōrero: Hokia ki o maunga... Ma taua kōrero Hokia ki o maunga ... ka rangona te mātaotao o te hua o te wānanga o te pakanga o te whenua, o ngā pikikōtuku i tukitukia, kātahi ka kōrero ai ki roto i tā Tūhoe whakatau i ana whakaaro, e taea ai te ruruku ka puea ake. Koia tēnei ko te mana i roto i ngā whakatakotoranga kōrero e mau ai te kurataininihi, te kurataiwawana o te whakaaro. He hua wānanga tēnei e whakaatungia ai e te hinengaro ngā takahanga motuhake, me te hāngai o ā rātau kupu mo ngā whakaaro e tau nei ki tēnei Ao Hurihuri. Nā ngā mahi a ō tātau tīpuna, te para i te huarahi kia takahuritia ai ngā mahi kikino o te riri Pākehā i tū ake ai ngā poropiti o aua tau kikino i rnurua ai ngā whenua, i tukua ai te iwi ki raro. I tū ake ai rātau te hunga poropiti ki te rapu i te ora i te kaupapa tōrangapū mo ngā whenua i hahanitia. Mai i ēnei kaupapa ka hau te rongo o te waiata tawhito hei tūāpapa whakaohooho, whakanekeneke i a tātau katoa, ahakoa ko wai. Whā tekau katoa ngā waiata o tēnei tuhinga roa rnai i tēnā kokona o Tūhoe, rnai i tēnā kokona o Tūhoe e kawe ana i te hua wānanga hei whakaata, hei kōwhiri i te hunga i kaha i rnau tonu te ngangahau i ngā totohe kōrero, totohe tangata, totohe whenua. I kona ka hua te wānanga ka tohea te riri ka mau, i ea ai tētahi wāhi o te mamae. Koia tēnei ko te whakaatu i te kaha o te tohe i te pō, i te awatea. Ko te kawa o te marae te ātamira whakatāhu, tuku i aua hua wānanga i nei rā e rangona ai te kōrero ā-iwi, te hī o te mita o te reo waiata hei hokinga atu ki te nohoanga o te kupu. Ko tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa he whakahoki mai anō i te rnatapihi o Matariki, kia meinga ai ki te kairangi o te kawa o te marae, ka tau ki te whenua i maringi ai te toto. Ko ēnei hua wānanga te oro o te ngākau o Te Ūrewera, te whītiki o te kī mo te tuakiri mo tēnā whakatipuranga, rno tēnā whakatipuranga. Ae! Mā te hua wānanga a Tūhoe e whakaea te mamae e puta ai te pātai. Ko wai rā au? I ahu mai taku wānanga i whea? E ahu ana au ki whea? No te rā nei kua riro mā tēnei tuhinga roa e whakaatu ētahi o ngā hau kikino i whakawhiua kirunga i te iwi e te kāwanatanga i a ia e āki mai ana mo ngā rawa a te iwi, hei tuku he tangatakē. Nō reira i tikina ai te tauparapara a Te Kapo o te Rangi hei whakatauira i te takenga mai ongā kōrero mai i te koko ki Ōhiwa ki te pō, ki te pouri, ki te ao mārama. 'Hokia ki maunga' ko te tangata, ko te iwi, ko te hapū, ko te whānau te tīmatanga o te hua o te wānanga. Koia tēnei tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa, he āhuru i aua pukenga tautōhito kōrero kia mau te rangi, kia mau te hā, kia rangona te hua wānanga, oho ake ki te ao ka oti nei he waiata tawhito hei hoa haere whakamua. Ko te kōpae o te whare tēnā e tautokona ana hoki te ahu whakamuatanga o ngā mōrehu kōrero e arohatia nei e tātau. He huarahi atu tēnei hei āwhina, hei tohu i te kei o te waka ki ngā ngaru kokoti e pukepuke rnai nei. Ko te whakapae o tēnei tuhinga roa e titikaha ai ki te hinengaro o Tūhoe me mau ana momo kōrero ki ngā momo hangarau o tēnei ao hurihuri kā tika. Kua roa ēnei taonga e ārikarika ana hei whakarei i te kupu kōrero ki te hunga mate, ki te tira e tatari rnai rā i te waharoa o te marae ki te whakaeke. Kei roto i te wairua o tēnei mahi ka tukua āianei ēnei taonga kia kore ai tātau e taka ki roto i te korekore o te hinengaro, hei whakamahi mā te tamaiti o Tūhoe e hiki ake nei i ngā pae tata, i ngā pae tawhiti. Ko tēnei tuhinga roa te kura kimihia o te ura rnai o te motu i tua atu o Huiarau. Kia hau ai te rongo o a tāitau kōrero ki mua i a tātau hei homai i te aroha kia au ai te matatū tonu, ka maranga kei runga. Kia taria te roanga o te kōrero. Ae! Me hoki rā kā tika: Kā hoki nei au ki te mauri o taku waka a Mātaatua Ko Pūtauaki ki a Ngāti Awa Ko Tāwhiuau, ko Tangiharuru Ko te rae rā o Kohi ki a Awatope Ko Mānuka tūtahi ki Whakatāne, kia Apanui Ko te mauri haria mai nei hei whakaoho i taku moe Ē kō kō ia e ara ē!
10

Kāore te aroha-- : te hua o te wānanga : a thesis presented for the degree of Doctor of Philosophy in Māori Studies at Massey University, Palmerston North, Aotearoa, New Zealand

Black, Taiarahia January 2000 (has links)
Te Ora Ē noho anā nō i te koko ko Ōhiwa, kia whakarongo rua, Aku taringa ki te Tai o tuarā e o Kanawa, E āki ana mai ki uta r o Ōhakana. Ki te whānau a Tairongo, Kai Tāuwhare rā ko te kopua-o-te ururoa, Ko te kai rāria noa mai te raweketia e te ringaringa, Me whakarangi-pūkohu e au ki Tītītangi ao ki te Te Aitanga-ā-Wheturoa, Kia whītikiria taku hope ki te maurea whiritoi, Kia noho au ki Puhi-nui tonu ki Te Maungarongo a Te Rangiāniwaniwa, Ka mawhiti tonu rā taku haere ki ngā tihi tapu ki Maungapōhatu kia Taiturakina; Kia titiro iho au ki Ruatāhuna ki Manawarū ē ko Te Aitanga-ā-Tūhoe.... Ko te hua o te wānanga o a Tūhoe kōrero tuku iho hāngai ki ana waiata tawhito te pūtake o tēnei tuhinga roa kia auhi noa mai te wairua o ngā tūtakinga kōrero kia riro ko ēnei kōrero tuku iho hei matua hikihiki, whakataratara i te hinengaro, i te wairua, e mau ai tēnei o ngā whare whakairo kōrero o te hua o te wānanga a Tūhoe. Kia kaiaohia aua kōrero ki te ura mai o te motu ki runga i ngā pae maunga o Huiarau tau iho ki a tātau e pōkai kaha nei, e tau awhi nei ki runga i te mata o tēnei whenua ātaahua. Ka paenga rā ngā tau ka kitea, ka rangona tēnā pu kōrero, tēnā whare whakairo kōrero, whakairo waiata. Mea rawa ake kua whakangaro atu ki te tira e tauwhare mai rā. Hika rawa ake, kua mawhiti kē te haere ki te mākau nui o te iwi e tīraha mai rā, tē whakaaratia! Kia rangona, kia kitea noa e tātau te mata kōrero kia eke rā ki runga, taihoa rawa ēnei taonga e ngaro, taihoa rawa nei taonga e haukotia. Ka huri whakauta ki te hua o te wānanga, ko te waiata tawhito tēnā, ko te momo rerenga kōrero i hua mai ai i roto i ngā noho tahitanga a te tangata. He kupu ēnei hei whakaata i te hinengaro, wairua, te taiao, ngā rākau, te wai, te moana, ngā whetu, te whenua, ngā pakanga, te kawa o te marae, te noho tahitanga a ngā tūākana\tāina\tuāhine. Te reo o mātua, o kuia, koroua, ngā kaipupuri i te ahi kā roa o te wā kāinga. Inā hoki ko nga āhuatanga o te tangata tēnā tōna hanga, tōna whakatipu, ōna whakaaro, tōna ngākau, tōna wairua, me ngā momo hāhi i tipu ake ai te pono, ka titiro iho te tika i te rangi ka oti nei he waiata e tipuria ai te hua o te wānanga ki roto i a tātau katoa. Waihoki ko aua waiata nei te ahi whakakā roa o te ngākau,kei kona ōna timatatanga, engari kāore nei ōna whakamutunga. Ka pikitia ake te toi huarewa kia kite noa atu i te kaha o te whakaaro. Ko te wāhanga nui ia kia hapaina tēnei tuhinga roa, hei whakaoho, hei tuku, hei tātari i ngā whiriwhiringa kōrero ā-tuhi, ā-wāha kei roto i te whare kōrero o te whānau, hapū, iwi e timata ai, e mau ai te hua o te wānanga o te whaitua whenua. Tae atu ki ngā takahanga whakaewa ka oti nei he waiata tawhito hei kaiarataki ki ngā tihi maunga o te whakaaro. Ko te kapunga whakaaro ko te whātoro, i te tātari i te kupu, ki te whakamārama i te hua o te wānanga hei tumu whakarae kōhikohi mōhiotanga ki runga, ki raro ki ngā tai timu o te hua o te wānanga. I roto i tēnei tuhinga roa ka takea mai te wānanga i te kore, i te pō, i te ao mārama e tohea ai ngā kete e toru o te wānanga hei anga tohutohu, piki tūranga whakaakoranga ki hea mai nei! Mai i roto i aua kete ka nanahu te hinengaro kōkoi o tātau tīpuna mai anō i te ao Māori. Ko te ao mārama tēnā, ko te ao whenua tēnā, ko ngā pakanga tēnā, ko ngā tinihanga ēnā, ko te apakura, ko te hakamomori ka hua nei te wānanga. Nō reira he mahi, he kaupapa nui tā tēnei tuhinga roa ki te whakakao mai i ngā waiata e mohio ana tātau hei papa kōrero, hei wānanga mā te hunga kei te piki ake i ngā takutai moana o te whakaaro, o tēnei ao e wehi mai nei ki a tātau. Kāre e mihi kei te hopo te iwi, te hunga mau i ēnei waiata ki runga i o tātau marae kei ngaro memeha noa ēnei taonga a tātau. Ae! Kei te tika tā rātau hopo. Inā hoki kua riro kē te reo whakaarorangi i te oro o te waiata i ngā tai nenehawa, whakapōrearea e hukahuka mai nei. Ahakoa tēnei kei te whakaara ake ēnei waiata i runga tonu i te kaha o tēna, o tēna ki te whakaara. Kei te tahuri nui mai te hunga rangatahi, taiohi ki ēnei waiata koia tēnei te tūmatanui o tēnei tuhinga roa, hei tāhu whakaea mo te hinengaro, mo te ngākau o aua whakatipuranga e hiahia nei rātau ki ēnei taonga. Mā te karakia hei waere te whenua, mā te taki i ngā kōrero mo ngā atuā te whakataukī, te whakapepeha ka pupuke mai te hihiri o te mahara i ō tātau tipuna kōkoi e whakakitea nei tātau i ēnei rā ki aua tohu. Ka huia rnai aua pitopito kōrero katoa hei kākahu maeneene ki roto i te kupu o te waiata tawhito, kā mau. He whakaatu tēnei tuhinga roa kei te ora tēnei o ngā momo whare pupuri kōrero i te pū; i te more, te weu me ngā pātaka iringa kōrero o te ao ō Tūhoe ō neherā, tae noa mai ki ēnei rā. Kāti he wā anō i roto i taua ora ka tōia te whakaaro ō Tūhoe, ō te Māori e tauiwi hei tinihanga māna. Engari e kitea ai i roto i tēnei tuhinga roa, ko te toki hei kaupare atu i taua tinihanga ko te kōrero i tuarātia rā: 'Hokia ki o maunga kia purea koe e ngā hau o Tāwhirimātea' Koia tēnā te kaupapa o tēnei tuhinga roa he tātari i te hānuitanga, te taiwhakatū o taua kōrero: Hokia ki o maunga... Ma taua kōrero Hokia ki o maunga ... ka rangona te mātaotao o te hua o te wānanga o te pakanga o te whenua, o ngā pikikōtuku i tukitukia, kātahi ka kōrero ai ki roto i tā Tūhoe whakatau i ana whakaaro, e taea ai te ruruku ka puea ake. Koia tēnei ko te mana i roto i ngā whakatakotoranga kōrero e mau ai te kurataininihi, te kurataiwawana o te whakaaro. He hua wānanga tēnei e whakaatungia ai e te hinengaro ngā takahanga motuhake, me te hāngai o ā rātau kupu mo ngā whakaaro e tau nei ki tēnei Ao Hurihuri. Nā ngā mahi a ō tātau tīpuna, te para i te huarahi kia takahuritia ai ngā mahi kikino o te riri Pākehā i tū ake ai ngā poropiti o aua tau kikino i rnurua ai ngā whenua, i tukua ai te iwi ki raro. I tū ake ai rātau te hunga poropiti ki te rapu i te ora i te kaupapa tōrangapū mo ngā whenua i hahanitia. Mai i ēnei kaupapa ka hau te rongo o te waiata tawhito hei tūāpapa whakaohooho, whakanekeneke i a tātau katoa, ahakoa ko wai. Whā tekau katoa ngā waiata o tēnei tuhinga roa rnai i tēnā kokona o Tūhoe, rnai i tēnā kokona o Tūhoe e kawe ana i te hua wānanga hei whakaata, hei kōwhiri i te hunga i kaha i rnau tonu te ngangahau i ngā totohe kōrero, totohe tangata, totohe whenua. I kona ka hua te wānanga ka tohea te riri ka mau, i ea ai tētahi wāhi o te mamae. Koia tēnei ko te whakaatu i te kaha o te tohe i te pō, i te awatea. Ko te kawa o te marae te ātamira whakatāhu, tuku i aua hua wānanga i nei rā e rangona ai te kōrero ā-iwi, te hī o te mita o te reo waiata hei hokinga atu ki te nohoanga o te kupu. Ko tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa he whakahoki mai anō i te rnatapihi o Matariki, kia meinga ai ki te kairangi o te kawa o te marae, ka tau ki te whenua i maringi ai te toto. Ko ēnei hua wānanga te oro o te ngākau o Te Ūrewera, te whītiki o te kī mo te tuakiri mo tēnā whakatipuranga, rno tēnā whakatipuranga. Ae! Mā te hua wānanga a Tūhoe e whakaea te mamae e puta ai te pātai. Ko wai rā au? I ahu mai taku wānanga i whea? E ahu ana au ki whea? No te rā nei kua riro mā tēnei tuhinga roa e whakaatu ētahi o ngā hau kikino i whakawhiua kirunga i te iwi e te kāwanatanga i a ia e āki mai ana mo ngā rawa a te iwi, hei tuku he tangatakē. Nō reira i tikina ai te tauparapara a Te Kapo o te Rangi hei whakatauira i te takenga mai ongā kōrero mai i te koko ki Ōhiwa ki te pō, ki te pouri, ki te ao mārama. 'Hokia ki maunga' ko te tangata, ko te iwi, ko te hapū, ko te whānau te tīmatanga o te hua o te wānanga. Koia tēnei tētahi anō kaupapa o tēnei tuhinga roa, he āhuru i aua pukenga tautōhito kōrero kia mau te rangi, kia mau te hā, kia rangona te hua wānanga, oho ake ki te ao ka oti nei he waiata tawhito hei hoa haere whakamua. Ko te kōpae o te whare tēnā e tautokona ana hoki te ahu whakamuatanga o ngā mōrehu kōrero e arohatia nei e tātau. He huarahi atu tēnei hei āwhina, hei tohu i te kei o te waka ki ngā ngaru kokoti e pukepuke rnai nei. Ko te whakapae o tēnei tuhinga roa e titikaha ai ki te hinengaro o Tūhoe me mau ana momo kōrero ki ngā momo hangarau o tēnei ao hurihuri kā tika. Kua roa ēnei taonga e ārikarika ana hei whakarei i te kupu kōrero ki te hunga mate, ki te tira e tatari rnai rā i te waharoa o te marae ki te whakaeke. Kei roto i te wairua o tēnei mahi ka tukua āianei ēnei taonga kia kore ai tātau e taka ki roto i te korekore o te hinengaro, hei whakamahi mā te tamaiti o Tūhoe e hiki ake nei i ngā pae tata, i ngā pae tawhiti. Ko tēnei tuhinga roa te kura kimihia o te ura rnai o te motu i tua atu o Huiarau. Kia hau ai te rongo o a tāitau kōrero ki mua i a tātau hei homai i te aroha kia au ai te matatū tonu, ka maranga kei runga. Kia taria te roanga o te kōrero. Ae! Me hoki rā kā tika: Kā hoki nei au ki te mauri o taku waka a Mātaatua Ko Pūtauaki ki a Ngāti Awa Ko Tāwhiuau, ko Tangiharuru Ko te rae rā o Kohi ki a Awatope Ko Mānuka tūtahi ki Whakatāne, kia Apanui Ko te mauri haria mai nei hei whakaoho i taku moe Ē kō kō ia e ara ē!

Page generated in 0.0321 seconds