Η παρούσα εργασία εστιάζεται στη μελέτη των εννοιών Φύσις (= φυσική κατάσταση, φυσική τάση) και Νόμος (= ανθρώπινη σύμβαση, θεσμός, έθιμο) ως διπολικού σχήματος ενταγμένου αφενός στα πλαίσια της διδασκαλίας των σοφιστών και αφετέρου στην τραγωδία του Ευριπίδη Βάκχαι. Κατά τη διάρκεια του 5ου αιώνα π. Χ., εποχής έντονης πνευματικής ζύμωσης εμπνευσμένης από τις κοινωνικές, πολιτικές και πολεμικές συγκυρίες, αναδύεται στη σοφιστική σκέψη το εννοιολογικό και ιδεολογικό αντιθετικό σχήμα Φύσις- Νόμος. Αρκετοί σοφιστές διατυπώνουν πεποιθήσεις που κλίνουν υπέρ της Φύσεως, η οποία ταυτίζεται με το όντως αληθινό και συμφέρον, κατά τον Αντιφώντα, με την πηγή της ελευθερίας, κατά τον Αλκιδάμα, με τη δικαιοσύνη την εκπορευόμενη από την υπερίσχυση του δυνατότερου και με την αναίρεση κάθε σύμβασης, κατά τον Καλλικλή. Κάποιοι άλλοι σοφιστές υιοθετούν θέσεις που κλίνουν υπέρ του Νόμου, ο οποίος αποτελεί πηγή δικαιοσύνης και απαραίτητη προϋπόθεση για την επιβίωση του ανθρώπου, κατά τον Πρωταγόρα, κριτήριο ηθικά ενδεδειγμένης χρήσης των αρετών και εγγυήτρια δύναμη ευπραγίας, κατά τον Ανώνυμο του Ιάμβλιχου. Ποια, όμως, η παρουσία της Φύσεως και του Νόμου μέσα στην ευριπίδεια τραγωδία Βάκχαι; Η παρουσία αυτή γίνεται αντιληπτή κατά την εξέταση της αντιπαράθεσης του θεού Διονύσου με τον ηγεμόνα της Θήβας Πενθέα. Από τη μία πλευρά, η διονυσιακή λατρεία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη Φύσιν σε ό,τι αφορά τόσο τις τελετουργικές πρακτικές της, όσο και την υπόσταση του ίδιου του τιμώμενου θεού Διονύσου. Από την άλλη πλευρά, ο ηγεμόνας της Θήβας Πενθέας ενεργεί ως ο θεματοφύλακας του Νόμου, προασπιζόμενος μία συμβατική μορφή δικαίου η οποία δρα ως συνεκτικός ιστός μεταξύ των πολιτών. Είναι, ωστόσο, η έννοια του Νόμου εντελώς εξοβελισμένη από τη διονυσιακή λατρεία, στα πλαίσια της οποίας επιβάλλεται η εφαρμογή ενός συγκεκριμένου τελετουργικού τυπικού; Μήπως ο Νόμος, του οποίου υπεραμύνεται τόσο σθεναρά ο Πενθέας διώκοντας τους μαινόμενους ακολούθους του Διονύσου, είναι αναπόσπαστο κομμάτι της βακχείας; Άραγε ήταν η ανάγκη επίτευξης ισορροπίας ανάμεσα στις δυνάμεις της Φύσεως και τις δυνάμεις του Νόμου η αλήθεια που διέφυγε του Πενθέα, καθορίζοντας έτσι το τραγικό του τέλος; Αυτά είναι τα ερωτήματα στα οποία καλείται τελικά να απαντήσει η έρευνα που διεξάγεται στην παρούσα εργασία. / This essay focuses on the study of the concepts of the Nature (=natural condition, natural inclination) and the Law (=human convention, institution, custom) when linked by a bipolar relationship. The two concepts mentioned above are studied on the one hand within the framework of the teachings of sophists and on the other hand in the context of the tragedy Bacchae of Euripedes. During the fifth century B.C., an age characterized by a long and intense intellectual agitation which was inspired by the social, political and polemic conjunctures, the semantic and ideological antithetical scheme Nature – Law rises out of the thinking of sophists. Some sophists express convictions defending the Nature that is identified with the real truth and the real profit, according to Antiphon, with the source of freedom, according to Alkidamas, with the justice deriving from the prevalence of the strongest person and with the refutation of the conventions, according to Callicles. Some other sophists adopt positions defending the Law constituting the source of justice and a prerequisite for the survival of the humankind, according to Protagoras, a criterion of the morally right use of the virtues and the guarantee of prosperity, according to Anonymous of Iamblichus. But what about the presence of the Nature and the Law in the context of the tragedy Bacchae of Euripedes? This case could be understood after a careful study of the juxtaposition of the god Dionysus to the king of Thebes Pentheus. On the one hand, the worship of Dionysus is indissolubly associated with the Nature as far as both the rites and the substance of the honored god Dionysus himself are concerned. On the other hand, the king of Thebes Pentheus acts as the guardian of the Law defending a conventional form of justice functioning like a binding tie between the citizens. Is, though, the concept of the Law absolutely eliminated from the worship of Dionysus, within the framework of which the application of a specific ritual is imposed ? May the Law, which is defended so vigorously by Pentheus who persecutes the maniac worshippers of Dionysus, constitute a part and parcel of the bacchanals? May the necessity of a balance between the powers of the Nature and the powers of the Law be the principle that escaped Pentheus’ notice determining his tragic end? These are the questions that the research held in this essay aspires to answer.

Η περίπτωση του συγκεκριμένου σκηνοθέτη κεντρίζει το ερευνητικό ενδιαφέρον κυρίως λόγω της διπλής ταυτότητάς του, ως πανεπιστημιακού δασκάλου και θεατρανθρώπου ταυτόχρονα, γεγονός που επηρεάζει σημαντικά και τη σκηνική μέθοδο και τον τρόπο προσέγγισης που χρησιμοποιεί στο εκάστοτε ανέβασμα έργου της αττικής δραματουργίας. Συνεπώς ένας από τους στόχους της παρούσας μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας ήταν η ανίχνευση αυτού του ιδιαίτερου τρόπου σκηνικής αναβίωσης του αρχαίου δράματος που βασίζεται στη διπλή προσέγγιση: του ακαδημαϊκού που μελετά σε βάθος όλες τις πτυχές του κειμένου, και του σκηνοθέτη που κατέχει την τέχνη και το όραμα του καλλιτέχνη. Παράλληλα, εξαρχής στην παρούσα εργασία η αφετηρία και το βάρος της έρευνας, της μελέτης και της αποτίμησης-αξιολόγησης επικεντρώθηκε στη σκηνική προσέγγιση των τεσσάρων ευριπίδειων έργων από τον Ευαγγελάτο, και όχι σε μια εμβριθή φιλολογική ανάλυσή τους. Βασικότερος στόχος υπήρξε η εξαγωγή γενικότερων συμπερασμάτων για τον τρόπο που αντιμετωπίζει σκηνικά ο Ευαγγελάτος το ανέβασμα της αρχαίας τραγωδίας με αφορμή το παράδειγμα τεσσάρων έργων του Ευριπίδη. Οι παραστάσεις του Ευαγγελάτου που μελετήθηκαν και αναλύονται εδώ προκάλεσαν κάποιες φορές διφορούμενα σχόλια κριτικών και κοινού και αυτός ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους επιλέχτηκαν. Η εργασία δομείται με τον ακόλουθο τρόπο: Η κάθε τραγωδία προσεγγίζεται χωριστά (με βάση τη χρονολογική σειρά με την οποία παρουσιάστηκε το κάθε έργο ξεκινώντας από το 1993) με έμφαση τόσο σε επιμέρους στοιχεία (π.χ. ερμηνεία πρωταγωνιστικών προσώπων και χορού, σκηνογραφική και ενδυματολογική προσέγγιση, μουσική, μετάφραση) όσο και στη γενικότερη μελέτη της αντίληψης του σκηνοθέτη. Επίσης εξετάζεται και η συμβολή όλων των παραγόντων στην επίτευξη των σκηνοθετικών στόχων. Ουσιαστικό τμήμα της εργασίας αποτελεί η αποτίμηση της σκηνικής προσέγγισης του κάθε έργου, όπως προκύπτει από την παρακολούθηση των βιντεοσκοπημένων παραστάσεων και την κριτική υποδοχή των εν λόγω σκηνοθεσιών. Στο τελευταίο κεφάλαιο καταγράφονται τα συμπεράσματα για τα χαρακτηριστικά της σκηνικής προσέγγισης του Ευαγγελάτου στην αρχαία τραγωδία. / The particular director’s case rouses the researching interest mainly due to his double identity, as a university teacher and a drama person simultaneously, a fact which greatly affects both his stage method and the approach he uses every time he mounts a play of the ancient drama. Consequently, one of the aims of the present dissertation was to trace this special way of reviving on stage the ancient drama which is based on the double approach: the one of the academic who studies in depth all the aspects of the text, and the one of the director who masters the art and the artist’s vision. In parallel to that, from the very beginning in the present project, the starting point and the weight of the research, the study and the assessment-evaluation was focused on the stage approach of the four Euripidean plays by Evangelatos and not on a complete literary analysis. The main aim has been to reach general conclusions on the way that Evangelatos, with regard to stage, deals with putting on the ancient tragedy by reason of the four Euripidean plays. Evangelatos’s performances, which were studied and are being analyzed here, sometimes caused ambiguous comments by critics and the public and this was one of the reasons for which they have been chosen. The project is structured as follows: Each tragedy is approached separately (according to the chronological order in which every play was presented, starting 1993) with the emphasis on parts (ex. the protagonists and the chorus’s interpretation, scene and costumes approach, music, translation) as well as the overall study of the director’s perception. In addition, the contribution of all the factors to the achievement of the director’s aims is being examined. An essential part of the project constitutes the assessment of the stage approach of each play, as it results from watching the recorded performances and the critical reception of the directions in question. In the last chapter, the conclusions about the characteristics of Evangelatos’s stage approach to ancient drama are being written down.

Από τις εμφανίσεις φαντασμάτων στην αρχαιοελληνική λογοτεχνία, άλλες παρουσιάζονται ως ιστορικά γεγονότα, όπως οι εμφανίσεις φαντασμάτων στον Ηρόδοτο, ενώ άλλες υπηρετούν τους σκοπούς του δημιουργού, ενσωματωμένες σε αμιγώς λογοτεχνικά έργα. Η έρευνά μας, επικεντρωμένη στην δεύτερη ομάδα, εξετάζει επιφάνειες φαντασμάτων στον Όμηρο και την αττική τραγωδία, συγκεκριμένα δε αυτές του Πατρόκλου (Ἰλ. Ψ 59-108), του Δαρείου (Πέρσ. 598-842), της Κλυταιμήστρας (Εὐμεν. 94-139) και του Πολυδώρου (Ἑκ. 1-58). Η επιλογή των συγκεκριμένων περιπτώσεων υπαγορεύεται αφενός από την προαναφερθείσα κοινή λογοτεχνική φύση τους, και αφετέρου από την ομοιότητα στα χαρακτηριστικά των σκηνών, δηλαδή των συνθηκών εμφάνισης (χρόνος, χώρος, κατάσταση του ζωντανού δέκτη), της όψης και της συμπεριφοράς των φαντασμάτων (άυλη εμφάνιση, διατήρηση της μορφής, γνωστικό επίπεδο των φαντασμάτων) και της λειτουργίας τους ως λογοτεχνικών χαρακτήρων. Ειδικότερα, ως προς τις συνθήκες εμφάνισης παρατηρείται ισχυρή σύνδεση των φασματικών χαρακτήρων με την νύχτα και τα όνειρα, με την μοναχικότητα του ζωντανού στον οποίο εμφανίζονται, ενώ ο τόπος της εμφάνισης καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την ευχέρεια που παρέχει στο φάντασμα να επιτύχει την ικανοποίηση των αιτημάτων του. Αναφορικά με την όψη και την συμπεριφορά τους, η έρευνα αποκάλυψε ότι, παρά την άυλη φύση τους (γνωστή ήδη από τους ακυρωμένους εναγκαλισμούς Αχιλλέα-Πατρόκλου στην Ἰλιάδα και Οδυσσέα-Αντίκλειας στην Ὀδύσσεια), οι ψυχές των νεκρών διατηρούν την μορφή του ζωντανού εαυτού τους, ενίοτε φέροντας και τα θανατηφόρα τραύματά τους. Κατά παρόμοιο τρόπο, η συνομιλία μαζί τους εκτυλίσσεται συνήθως σε φυσιολογικές συνθήκες, σαν να πρόκειται δηλαδή για ζωντανό, με εξαίρεση την άγνοιά τους για ορισμένα γεγονότα του Επάνω κόσμου, κυρίως για όσα έχουν συμβεί κατά την παραμονή τους στον Άδη. Τέλος, το αίτημα του φαντάσματος για ταφή ή εκδίκηση εις βάρος του δολοφόνου του (παράμετροι που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την εμφάνιση), αποσκοπεί στην αποκατάσταση της τάξης (όσον αφορά το ίδιο το φάντασμα και την διαχείριση του νεκρού σώματός του) και, συνεπώς, προωθεί την πλοκή. / Of the appearances of ghosts in the ancient Greek literature, some are incorporated in historical works (such as in the work of Herodotus), whereas others are part of sheer literary works. Our dissertation focuses on four instances from the second category: the ghosts of Patroclus (Iliad 23.59-108), Darius (Aesch. Persae 598-842), Clytemnestra (Aesch. Eumenides 94-139) and Polydorus (Eurip. Hecuba 1-58). The selection of these instances is not only based on their literary context, but mainly on the correspondence on the matters of conditions, in which they make their appearance, on their look and behaviour and, finally, on their function. Particularly, it seems that there is a close connection between ghosts and the night and dreams, as well as with the loneliness of the living person, who meets them. They also seem to appear in places that facilitates the fulfillment of their demand. As for their look, despite their insubstantial nature (known already from the Iliad and Odyssey), the ghosts maintain the appearance of their body, in the case of the biaiothanatoi bearing the wounds, that caused their death. Their knowledge of the Upper World varies, as they sometimes ignore facts, which have happened after their death. Finally, their demand for burial or vengeance against their murderers aims to the instauration of order and, because of its importance, advances the plot.